Με αφορμή το βιβλίο The future of the novel του Simon Okotie (Penguin, 2025), ο Ben Markovits προβληματίζεται για το μέλλον του μυθιστορήματος (TLS, 1η Αυγούστου 2025). Η μυθοπλασία που θα δημιουργεί μελλοντικά η Τεχνητή Νοημοσύνη –γράφει ο Okotie– θα είναι κάτι σαν συνέχεια του ταξιδιού που μας οδήγησε από το μυθιστόρημα του δέκατου ένατου αιώνα στον Τζόις και τη Βιρτζίνια Γουλφ, από την εξωτερική εικόνα στην εσωτερική πραγματικότητα και πέρα απ’ αυτήν. Η σκέψη σ’ ένα τέτοιο μυθιστόρημα του μέλλοντος δεν θα μπορεί να συνδεθεί με κάποιον χαρακτήρα ή αφηγητή, αλλά θα αναδύεται «αυτοποιητικά» από μια «μη εστιασμένη, μη κεντραρισμένη, ελεύθερη, έμμεση οπτική» που θα αντανακλά «απαλλαγμένη από συμφέροντα» τη «σκέψη του μυθιστορήματος». Σύμφωνα όμως με τον Markovits, κάτι τέτοιο θα ισοδυναμούσε με έναν «θάνατο του συγγραφέα», απ’ τον οποίο θα επέλθει ένα κενό. Θα λείπει από τη μυθοπλασία αυτό το κάτι που «περνάει» από τον άνθρωπο στο έργο του. Και με τα δικά του λόγια: «Το γράψιμο ενός μυθιστορήματος είναι πάντα μια έντονη εμπειρία που αντλεί από πολλές πτυχές της ζωής σου και της σκέψης σου. Ελπίζεις ότι, αν πετύχεις, κάτι απ’ αυτή την ένταση θα περάσει στον αναγνώστη. Εάν η Τεχνητή Νοημοσύνη αφαιρέσει αυτή την πηγή αισθημάτων (ή διαμεσολαβώντας τη διυλίζει ατελείωτα), τότε τα αισθήματα θα πρέπει κάπως να προέλθουν από την ίδια την πράξη της ανάγνωσης.»
Μέχρι στιγμής έχουμε δει κατασκευάσματα της Α.Ι. που, παρά την καλλιέπειά τους, αποτελούν ευτελή δείγματα γραφής. Όσοι διδάσκουν είναι σε θέση να το βεβαιώσουν: η αντιγραφή και η λογοκλοπή έφτασαν σε νέα ύψη με την κυκλοφορία του ChatGPT. Τέτοια γραπτά (ακόμη εύκολα αναγνωρίσιμα, γιατί τους λείπει, πάνω απ’ όλα, η προσωπικότητα) έχουν αρχίσει να κατακλύζουν το τοπίο, δημιουργώντας εύλογα την ανησυχία πως η ταχεία πρόοδος της γενετικής Τεχνητής Νοημοσύνης (GenAI) μπορεί να γίνει αφορμή να μη μαθαίνουν να γράφουν οι νεότεροι. Αν πρέπει να προσαρμοστούν στα γρήγορα η Μέση και η Ανώτατη εκπαίδευση σ’ αυτή τη νέα τεχνολογική πραγματικότητα, προς ποια κατεύθυνση θα πρέπει να στραφούμε και ποιες παραδοσιακές αξίες θα ήταν σκόπιμο να μην εγκαταλείψουμε; Στέκομαι ιδίως στην «πράξη της ανάγνωσης» για την οποία κάνει λόγο ο Markovits: Μπορεί ένα μοντέλο A.I. που παράγει κείμενο να συμβάλει στο να βελτιωθεί ή να ωριμάσει ως αναγνώστης ένας χρήστης που το συμβουλεύεται; Σ’ έναν κόσμο όπου ο γραπτός λόγος σιγά σιγά θα αυτοματοποιείται, τι είδους αναγνώστρια και αναγνώστης θα θεωρείται ιδεώδης ή έστω επαρκής, τι είδους «πράξη» θα γίνει η ανάγνωση;
Παρουσιάζοντας το βιβλίο του Simon Okotie, ο Ben Markovits μιλάει για την προσωπική του αναγνωστική εμπειρία, χωρίς να εξετάζει με τι θα μπορούσε να μοιάζει η εμπειρία των αναγνωστών μιας μελλοντικής μυθοπλασίας που θα είναι προϊόν της GenAI. Άλλωστε, τι εικασίες είμαστε σε θέση να κάνουμε γι’ αυτό; Ξέρουμε καλά πως και πριν φτάσουν να γίνουν επίκεντρο της προσοχής η GenAI και οι κίνδυνοι που ενέχουν συστήματα όπως το ChatGPT, η κουλτούρα της ανάγνωσης είχε αρχίσει να φθίνει, λίγο πολύ παντού. Σε μεγάλο βαθμό –όπως μας βεβαιώνει πλήθος ερευνών–, αυτή η παρακμή συνδέεται και πάλι με την αλόγιστη χρήση μιας τεχνολογίας (οθόνες, κινητά) που φτάνει υπερβολικά νωρίς στα παιδικά χέρια και μυαλά, πράγμα που, και από μόνο του, θα έπρεπε να μας απασχολεί. Η αυτοματοποίηση της γραφής συνεπάγεται αναπόφευκτα μια ακόμα μεγαλύτερη περιθωριοποίηση των αναγνωστών, γιατί θα λείψει αυτό το «κάτι» που μεταγγίζει η αληθινή εμπειρία στο «ανθρώπινο» γράψιμο; Ή μήπως ο «θάνατος του συγγραφέα», έτσι όπως τον συνέλαβε ο Okotie, θα μπορούσε να ωφελήσει την «πράξη της ανάγνωσης», και σταδιακά να δούμε να ανακάμπτει το ενδιαφέρον για τη μυθοπλασία, χάρη στην Τεχνητή Νοημοσύνη;
Ακόμα κι αν δεν θέλουμε να αποκλείσουμε αυτή τη δεύτερη εκδοχή, αναγνώστης δεν γεννιέσαι αλλά γίνεσαι. Για να φτιάξουμε αναγνώστριες και αναγνώστες, θα πρέπει να ενδιαφερθούμε για την εκπαίδευση και την παιδεία. Με την πρώτη, ως έναν βαθμό, έρχονται όλοι σε επαφή, ενώ από τη δεύτερη επωφελούνται συνήθως μόνο οι τυχεροί. Άλλου είδους επενδύσεις και πολιτικές απ’ αυτές που συναντάμε ακόμα και σε προνομιούχες χώρες της Δύσης είναι αναγκαίες, για να γίνει η μεν πιο αποτελεσματική, και η δε ευρύτερα διαθέσιμη. Χωρίς να δαιμονοποιούν τις νέες τεχνολογίες, η εκπαίδευση και η παιδεία θα πρέπει να προσφέρουν γενναιόδωρα ευκαιρίες, κυρίως στους νεότερους, να γίνουν αναγνώστες, και να εκτεθούν στις συγκινήσεις που δίνουν χρώμα και πλούτο στη ζωή όσων από μας θυμόμαστε και άλλες εποχές.
