Μετά από πολλές επαγγελματικές περιπλανήσεις, προσγειώθηκα κι εγώ στα χωράφια της μετάφρασης. Όλες εκείνες οι… χαμηλές πτήσεις μού είχαν φανεί στην αρχή περιττές, κι όμως τελικά κατέληξα στο συμπέρασμα ότι με βοήθησαν να κατασταλάξω, ίσως και ν’ αποκτήσω ένα ευρύτερο πεδίο γνώσεων, χρήσιμο στη δουλειά του μεταφραστή.
Πώς αποφάσισα να γίνω μεταφράστρια; Καλή ερώτηση. Με ώθησε σ’ αυτό η αγάπη μου για το βιβλίο, για τη λογοτεχνία. Μια αγάπη που τροφοδοτήθηκε τόσο από το οικογενειακό όσο και από το σχολικό μου περιβάλλον. Κι έπειτα, σιγά σιγά, ήρθε ο θαυμασμός μου για σπουδαίους μεταφραστές, τόσο καλούς που να αναρωτιέμαι αν το κείμενό τους ήταν εξαρχής ελληνικό, κι η απογοήτευση μου για κάποιους που φώναζαν από μακριά πως είχαν αποτύχει παταγωδώς. Ξεκίνησα να μεταφράζω με την ελπίδα πως θα ανήκα στους πρώτους.
Ακόμα θυμάμαι τα πρώτα δειλά μου βήματα στην καινούργια μου δουλειά. Θυμάμαι τον τρόμο μπροστά στο πρώτο μου εγχείρημα: Η αναζήτηση της τέλειας γλώσσας του Ουμπέρτο Έκο. Βουτιά, στα πολύ βαθιά. Η εξαιρετική υποδοχή της μετάφρασής μου μ’ έκανε να νιώσω αισιόδοξα. Πως θα τα καταφέρω.
Θυμάμαι αμέσως μετά μια… άσκηση επί χάρτου, για τη μετάφραση μιας τριλογίας του αγαπημένου μου Τέρι Πράτσετ. Δώσαμε κανονικές εξετάσεις, οι τρεις μεταφράστριες, για να μοιραστούμε τη δουλειά. Όλα πήγαν θαυμάσια και σ’ αυτό το εγχείρημα (ακριβώς στον αντίποδα του Έκο –άφθονο χιούμορ, λογοπαίγνια, θανατηφόρα σάτιρα).
Έχουν περάσει σχεδόν τριάντα χρόνια από τότε. Κι από τα χέρια μου έχουν περάσει πάνω από πεντακόσια βιβλία, μεγάλα (το δέμας) και μικρά. Στον νου μου έρχονται στιγμές ξεχωριστές, βιβλία που με σημάδεψαν, που θεωρώ τον εαυτό μου τυχερό που τα μετέφρασε.
Δεν θα ξεχάσω ποτέ την πρώτη μου γνωριμία με τον Jeffrey Eugenides. Το Middlesex ήταν για μένα βιβλίο-σταθμός, και για όσους το έχουν διαβάσει, πιστεύω. Αργότερα, η προσωπική γνωριμία μου με τον συγγραφέα επιβεβαίωσε την άποψη πως δεν γίνεται ένα σπουδαίο βιβλίο χωρίς έναν μεγάλο, γενναιόδωρο, ευφυή, σεμνό δημιουργό.
Το ίδιο ισχύει και για τον Claudio Magris και την Υπόθεση Αρχείου. Ένας υπέροχος, ανοιχτόκαρδος, σοφός καθηγητής, πρόθυμος να μου λύσει κάθε απορία και να δηλώσει απερίφραστα πως το βιβλίο ήταν πια «δικό μας», όχι δικό του. Απολαυστική, όσο και επίπονη η «ανασκαφή» σε πληροφορίες, κυριολεκτικά μέσα σε κάθε πιθανό τομέα της ανθρώπινης γνώσης, για να αποδώσω το έργο στα ελληνικά. Εδώ οφείλω να μνημονεύσω το διαδίκτυο –το αξίζει, πιστεύω. Από πόσες γκάφες έχει γλιτώσει τους μεταφραστές, αλλά και σε πόσες παγίδες τούς έχει ρίξει! Για να επαληθευτεί και εδώ η ρήση περί καλής και κακής χρήσης οποιουδήποτε εργαλείου.
Κοιτάζω τα βιβλία στη βιβλιοθήκη μου. Πόσα από αυτά δεν έχω ακόμα διαβάσει. Πόσα από αυτά έτυχε να διαβάσω και δυο και τρεις φορές. Προσπαθώ να ενημερώνομαι για τις νέες εκδόσεις, αλλά είναι πια τόσο πλούσια η λογοτεχνική παραγωγή σ’ όλο τον κόσμο, που νιώθω πως δεν θα μου έφταναν δέκα ζωές για να την προφτάσω και πάλι δεν θα τα κατάφερνα. Έτσι τις περισσότερες φορές αφήνομαι στην πρωτοβουλία των εκδοτών μου. Με έχουν μάθει πια, ξέρουν τι μου ταιριάζει, τι θα μπορούσα να αποδώσω καλύτερα. Κι αυτός βέβαια είναι και ο λόγος που κάποιους συγγραφείς τούς έχω «αναλάβει» αποκλειστικά, όπως συμβαίνει πια με τον Baricco, τον Piperno, την Elif Shafak ή τον Erri De Luca. (Καρμική η «σχέση» με τον τελευταίο.) Τυχαίνει, βέβαια, να προτείνω κι εγώ, αν κάτι με ενθουσιάσει και πιστεύω ότι αξίζει να το γνωρίσει το ελληνικό αναγνωστικό κοινό. Ή πάλι να πω όχι, αν το θέμα είναι εντελώς έξω είτε από τα ενδιαφέροντά μου είτε από τις γνώσεις μου.
Εξαιρετικά σημαντικό θεωρώ το πώς αντιμετωπίζει ο μεταφραστής τον συγγραφέα. Ο καλός μεταφραστής βάζει αυστηρά όρια στο «εγώ» του. Δεν παραφράζει, δε γράφει τη δική του ιστορία, δεν επιδιώκει την αυτοπροβολή. Οφείλει να σεβαστεί το ύφος και να μεταφράσει δημιουργώντας ένα κείμενο ιδανικά όπως θα το έγραφε ο συγγραφέας, αν γνώριζε τη γλώσσα του μεταφραστή. Αυτό προσπαθώ πάντα να κάνω, αυτή είναι και η μεγάλη μου αγωνία γιατί, όποιο κι αν είναι το βιβλίο που έχω μπροστά μου, πάντα νιώθω ένα δέος απέναντι στον δημιουργό του, την ευθύνη για τον τρόπο που το δημιούργημά του θα φτάσει στους αναγνώστες μας.
Σκέφτομαι πως πολλοί θεωρούν τη δουλειά του μεταφραστή πολύ μοναχική. Θα μου επιτρέψουν να διαφωνήσω. Πάντα ένιωθα την επαφή με τον συγγραφέα, πάντα είχα μια «συνομιλία» μαζί του, προσπαθούσα να φανταστώ τι είχε σκεφτεί γράφοντας, τι βιώματα είχε, τι εικόνες είχαν σημαδέψει τη μνήμη του. Και πάντα αυτή η άυλη επικοινωνία ήταν ενδιαφέρουσα, κάποιες φορές –τις ευτυχισμένες στιγμές– συγκινητική. Με συγγραφείς που είναι ακόμα στη ζωή, αυτή η επικοινωνία αποκτά συχνά φυσική υπόσταση κι είναι κι αυτό κάτι μοναδικό.
Και η επικοινωνία με τον «έξω κόσμο» δε σταματάει εδώ. Ακολουθεί η επαφή και η στενή συνεργασία με τον επιμελητή, τον πολύ σημαντικό και συχνά παρεξηγημένο συνεργάτη του μεταφραστή. Προσωπικά λατρεύω τη στιγμή που η μετάφραση φτάνει σ’ εκείνον. Είναι ο πρώτος αναγνώστης της δουλειάς μου, ο πρώτος κριτής, αυτός που θα προλάβει ένα πιθανό ολίσθημα, αυτός που θα σκεφτεί μία λεξούλα, έστω και μόνο μία, η οποία θα βελτιώσει το κείμενο, θα το παραδώσει (με το κερασάκι του) στον τελικό αναγνώστη.
Επικοινωνία, πράγματι. Λέξη-κλειδί, τόσο ταλαιπωρημένη στον καιρό της πανδημίας. Φτάσαμε να επικοινωνούμε με Skype, WhatsApp, Viber και διάφορα άλλα (στα οποία δεν έχω εντρυφήσει). Πάντα όμως βρίσκουμε τον τρόπο να επικοινωνούμε. Άλλοτε συναντιόμασταν σε παρουσιάσεις βιβλίων, σε εκδηλώσεις, ομιλίες, προβολές. Ας είναι, θα περάσει κι αυτό. Πάντως η επικοινωνία με τον έναν ή με τον άλλο τρόπο υπάρχει. Κι είναι καλό να υπάρχει, είτε έχω μπροστά μου τον συγγραφέα είτε τον εκδότη είτε τον επιμελητή.
Υπήρξαν κι άλλες ωραίες εποχές, τότε που λειτουργούσε ακόμα το Ευρωπαϊκό Κέντρο Μετάφρασης, το γνωστό ΕΚΕΜΕΛ. Θυμάμαι την επικοινωνία μου με τους μαθητές, στο τμήμα λογοτεχνικής μετάφρασης. Με ρωτούσαν αν η μετάφραση είναι επικερδές επάγγελμα. Η απάντηση μία, στερεότυπη: αν δεν αγαπάς τη μετάφραση, αν δεν την αγαπάς τρελά, μην αποφασίσεις να βιοποριστείς από αυτή, τουλάχιστον όχι στην Ελλάδα. Κάποιοι, όπως εγώ, που αποφάσισαν να το κάνουν, ξέχασαν τι θα πει ελεύθερος χρόνος. Ελπίζω και αυτούς να τους αποζημιώνει καθημερινά το αποτέλεσμα και να νιώθουν την ευλογία της «δημιουργίας».
Απρίλης 2021