Θα έλεγα πως το ελληνικό αστυνομικό μυθιστόρημα έχει γνωρίσει δύο περιόδους άνθησης. Η πρώτη περίοδος κατά την άποψή μου είναι μεταξύ 1938-1976. Γιατί; Το 1938 δημοσιεύεται σε συνέχειες στην Καθημερινή το πρώτο αμιγώς ελληνικό αστυνομικό μυθιστόρημα, To μυστικό της ζωής του Πέτρου Βερύνη της Ελένης Βλάχου καιπαράλληλα ξεκινάει η συστηματική έκδοση λαϊκών περιοδικών όπως η Μάσκα και αργότερα το Μυστήριο. Έχουν προηγηθεί η εμφάνιση στο περιοδικό Ελλάς το 1913 του αφηγήματος Ο Σέρλοκ Χολμς σώζων τον κ. Βενιζέλον, που είναι το πρώτο αστυνομικό αφήγημα γραμμένο από Έλληνα, αλλά με δανεικό ήρωα (και εκδίδεται σε βιβλίο εκατό χρόνια μετά στην Άγρα, 2013) και το Έγκλημα στο Ψυχικό του Παύλου Νιρβάνα (1927), μια σάτιρα του είδους. Μέχρι όμως το 1938 δεν παρατηρείται κάποια άλλη συστηματική εγχώρια δραστηριότητα.
Η εξαφάνιση του Τζων Αυλακιώτη του Γιάννη Μαρή το 1976 κλείνει έναν κύκλο. Τότε «εξαφανίζεται» κι ένα συγκεκριμένο είδος «ελαφρού» αστυνομικού αναγνώσματος σε μορφή επιφυλλίδας, που εύκολα μπορούμε να το ξεχωρίσουμε με έργα όπως Τα καλλιστεία του θανάτου (Χαιρόπουλος) και το Έγκλημα στο Κολωνάκι (Μαρής). Οι δύο δεκαετίες 1950 και 1960 αποτελούν και τη χρυσή εποχή του είδους. Με τον ερχομό της δικτατορίας του 1967 και την επιβολή λογοκρισίας συν την εμφάνιση της τηλεόρασης, η παραγωγή των εγχώριων αστυνομικών αρχίζει να φθίνει.
Το 1995 ξεκινάει μια δεύτερη περίοδος άνθησης, καθώς καμιά δεκαριά νέοι συγγραφείς αρχίζουν στη συνέχεια να γράφουν συστηματικά αστυνομικά μυθιστορήματα με μια ευρύτερη θεματική γκάμα. Οι περισσότεροι ακολουθούν μια θεματολογία σχολιασμού της πραγματικότητας για τα επόμενα είκοσι χρόνια, αλλά εμπλουτίζονται με έργα που αποκλίνουν του κανόνα, όπως τα αστυνομικά βυζαντινά του Παναγιώτη Αγαπητού, τα μαθηματικά του Τεύκρου Μιχαηλίδη, τις ιστορίες τύπου «κλειστού δωματίου» του Νεοκλή Γαλανόπουλου, τα non fiction του Γιάννη Ράγκου.
Το έδαφος έχει προετοιμαστεί τη δεκαετία του 1980, όταν συγγραφείς όπως η Τιτίνα Δανέλλη, ο Φίλιππος Φιλίππου και ο Φώντας Λάδης εκδίδουν αστυνομικά αφηγήματα και εμφανίζονται για πρώτη φορά στην Ελλάδα μελέτες και επιμελημένες μεταφράσεις από τις εκδόσεις Άγρα, που αλλάζουν σταδιακά το εκδοτικό τοπίο σε μια νέα εποχή.
Η νέα εποχή επισφραγίζεται το 2010 με τη δημιουργία της ΕΛΣΑΛ, της Λέσχης Συγγραφέων Αστυνομικής Λογοτεχνίας, η οποία θα δώσει ή θα επισφραγίσει ένα άλλο κύρος στο εγχώριο αστυνομικό αφήγημα. Μεταξύ των άλλων θα αποκαταστήσει τον Γιάννη Μαρή και θα δημιουργήσει ένα κλίμα συλλογικότητας για την ποιοτική προάσπιση του είδους.
Στα χαρακτηριστικά αυτής της νέας περιόδου άνθησης των αστυνομικών μυθιστορημάτων και διηγημάτων στην Ελλάδα μπορούμε να προσθέσουμε ορισμένα σημαντικά εκδοτικά γεγονότα. Την έκδοση πέντε έως σήμερα τόμων από τις εκδόσεις Καστανιώτη με πρωτοβουλία του Ανταίου Χρυσοστομίδη, των «Ελληνικών Εγκλημάτων», με πυρήνα τα διηγήματα των συγγραφέων της ΕΛΣΑΛ. Τη συμφωνία του Π. Μάρκαρη με τον διάσημο ελβετικό εκδοτικό οίκο Diogenes και τη διάδοση των έργων του στη Γερμανία και την Ισπανία. Και την επιστροφή αυτής της μεγάλης επιτυχίας από το γερμανόφωνο και ισπανόφωνο κοινό στο εγχώριο κοινό.
Το τρίτογεγονός είναι η ραγδαία αύξηση των εγχώριων «αστυνομικών» βιβλίων μετά το 2011. Στην πενταετία 1995-2000 δεν εκδίδονταν πάνω από δέκα το χρόνο. Από το 2003 αυξάνονται σε πάνω από είκοσι το χρόνο. Από το 2011 τις περισσότερες χρονιές τα εκδιδόμενα βιβλία είναι πάνω από τριάντα. Από το 2014 πάνω από σαράντα. Κι αυτός ο αριθμός έκτοτε διατηρείται (με εκτινάξεις όπως το 2016 με εβδομήντα βιβλία, το 2018 με πενήντα δύο, το 2019 με εξήντα τρία, το 2020 με πενήντα δύο).
Από το 2010 και μετά ανθούν αρκετές λέσχης ανάγνωσης, ενώ εμφανίζονται μαθήματα δημιουργικής γραφής για το αστυνομικό αφήγημα. Παρατηρείται μια καινούργια μετατόπιση του αναγνωστικού κοινού, που μετατρέπεται σε γυναικείο στην πλειοψηφία του. 1980-2000 είναι ένα πιο μικρό κοινό από αυτό της δεκαετίας του 1950 και 1960, αλλά επικεντρωμένο στην ποιοτική πλευρά των αστυνομικών μυθιστορημάτων και με πλειοψηφία το ανδρικό κοινό. 2000-2020 το μεγαλύτερο κοινό είναι γυναικείο, ταυτισμένο με πολυσέλιδα αναγνώσματα και κλίση προς το Σκανδιναβικό νουάρ.
Τέλος την ύπαρξη μιας δεύτερης και πιο σημαντικής ποιοτικά περιόδου άνθησης του αστυνομικού μυθιστορήματος στην Ελλάδα την επιβεβαιώνουν τρεις μελέτες της ιστορίας της νεοελληνικής πεζογραφίας της περιόδου 1974-2015, όπου το αστυνομικό πλέον αφήγημα κατέχει για πρώτη φορά ξεχωριστή και σημαντική θέση. Με αναφορά στον Β. Χατζηβασιλείου (Η κίνηση του εκκρεμούς) σε είκοσι εννέασυγγραφείς (και πέντε της πρώτης περιόδου), στην Ε. Κοτζιά (Το μέτρο και τα σταθμά) σε είκοσι τέσσερις συγγραφείς (και τέσσερις της πρώτης περιόδου) και στον Δ. Κούρτοβικ (Η ελιά και η φλαμουριά) σε δεκατρείς συγγραφείς(και δύο της πρώτης περιόδου).
Το 2016 βραβεύεται (από το περιοδικό Αναγνώστης) Ο κρυφός πυρήνας των Ερυθρών Ταξιαρχιών του Δ. Μαμαλούκα και την ίδια χρονιά εκδίδεται το περιοδικό CLM, που μετονομάζεται σε Πολάρ και αφορά αποκλειστικά την αστυνομική λογοτεχνία.
Στην καθοριστική περίοδο 1995-2010 ξεχωρίζει κανείς έναν πυρήνα δέκα-δεκαπέντε συγγραφέων που καθορίζουν το είδος (μεταξύ των οποίων, εκτός των προαναφερθέντων, ενδεικτικά να αναφέρουμε τους Δ. Μαρτινίδη, Σ. Γκάκα, Χ. Παπαδημητρίου, Μ. Πολιτοπούλου, Κ. Καλφόπουλο).
Την περίοδο 2010-2020 αυτοί οι συγγραφείς συνεχίζουν, αλλά υπάρχει κι ένας πυρήνας τουλάχιστον πέντε με έξι νεότερων συγγραφέων, σαράντα περίπου ετών που γράφουν κι εκδίδουν πλέον συστηματικά (μεταξύ των οποίων οι Β. Δανέλλης, η Ε. Γιαννάκη και ο Ν. Σίμος) Και από το 2020 προστίθενται και άλλοι. Όλοι οι παραπάνω, στη συντριπτική τους πλειοψηφία, είναι μέλη της ΕΛΣΑΛ.
Η ΕΛΣΑΛ δεν αποτελεί όμως Ένωση Συγγραφέων, δεν αποτελεί σωματείο αξιολόγησης, δεν είναι Συνδικαλιστικός φορέας, αλλά Λέσχη ενδιαφερόμενων για μια κοινή προώθηση ενός αφηγηματικού είδους. Οπότε η δράση και τα μέλη της για οποιαδήποτε μελέτη, αποτελούν ισχυρές ενδείξεις και όχι ακλόνητα αποδεικτικά στοιχεία.
Η ΕΛΣΑΛ, πάντως, το 2010 είχε είκοσι πέντε μέλη. Το 2022 έχει σαράντα επτά. Από αυτά τα δέκα επτά είναι γυναίκες (το ¼ ή το 25%). Ηλικιακά τώρα, πάνω από πενήντα ετών είναι τα τριάντα τρία μέλη και κάτω από πενήντα τα δέκα τέσσερα (πάλι κοντά στο 25%).
Η αναλογία μεταξύ ανδρών και γυναικών παραμένει η ίδια στο σύνολο των συγγραφέων. Το 2016 με τον μεγαλύτερο αριθμό εκδόσεων από τους συγγραφείς των εβδομήντα βιβλίων, οι είκοσι δύο ήταν γυναίκες. Όπως η ίδια αναλογία είναι μεταξύ των συγγραφέων άνω και κάτω των πενήντα ετών. Πλειοψηφούν συντριπτικά οι άνω των πενήντα.
Το άλλο χαρακτηριστικό είναι ότι μεγάλος αριθμός των εκδιδόμενων αστυνομικών αποτελούν «αυτοέκδοση» ή «αυτοχρηματοδότηση». Πόσες είναι ακριβώς οι «αυτοεκδόσεις»; Το 2016 από τα εβδομήντα βιβλία, αυτοεκδιδόμενα ήταν τουλάχιστον τα τριάντα, αλλά υπάρχει περίπτωση να έφθαναν μέχρι και τα μισά.Σημαντικό ερώτημα είναι πόσοι από αυτούς τους νεότερους «αυτοεκδιδόμενους» συγγραφείς είναι και ηλικιακά νέοι; Η ένδειξη είναι πως κι εδώ σε αυτή την κατηγορία πλειοψηφούν οι άνω των πενήντα! Η μεγάλη πλειοψηφία από τις παραπάνω εκδόσεις δεν εμφανίζεται ποτέ σε βιβλιοπωλεία. Συμπέρασμα: η αύξηση των εκδόσεων δείχνει διάθεση συγγραφική, αλλά όχι την πραγματικότητα της αγοράς, είναι όλο και περισσότεροι αυτοί που θέλουν να γράψουν στο είδος, η αγορά όμως δεν είναι έτοιμη, δεν υπάρχει ούτε το κοινό ούτε η εκδοτική βάση.
Προσωπική εκτίμηση: ένα αστυνομικό βιβλίο στην Ελλάδα έχει δικαιολογήσει την έκδοσή του (εμπορικά) όταν φθάσει τα πεντακόσια αντίτυπα. Μπορεί να θεωρηθεί επιτυχημένο όταν ξεπεράσει τα χίλια αντίτυπα. Σπάνια τα ελληνικά αστυνομικά φθάνουν σε πρώτη έκδοση τις 2.500 πωλήσεις. Το 2016 από τα εβδομήντα βιβλία, τα 2.500 αντίτυπα πιθανά να τα ξεπέρασαν δύο ή τρία βιβλία. Και τα χίλια αντίτυπα ίσως δέκα.
Μιλώντας για τον αριθμό των αστυνομικών βιβλίων που διαβάζονται μετά το 2010, η άποψή μου είναι πως το νεότερο αναγνωστικό κοινό φθίνει. Ένας λόγος είναι η ριζική αύξηση της ποιότητας των τηλεοπτικών σειρών στα καλωδιακά κανάλια. Αν καταναλώσεις για παράδειγμα ογδόντα ώρες μόνο για να δεις τους Sopranos, πόσο μάλλον αν προσθέσεις το Wire, το Breaking Bad, το In the Line of Duty, το Killing, το Trapped, τους True Detective και πάει λέγοντας, θα αφαιρέσεις πολλές ώρες ανάγνωσης. Στο μετρό, στα λεωφορεία, στο αεροπλάνο, τα πλοία, την παραλία, η ενασχόληση με την οθόνη του κινητού έχει δώσει τη θέση της στην ανάγνωση ενός βιβλίου. Επίσης, ως προς το είδος των αστυνομικών που είναι «ευπώλητα» αρχίζει να υπάρχει μια διχοτόμηση ποιοτική, ακόμα δυσδιάκριτη, αλλά υπαρκτή.
Όμως υπάρχει ένα αφανές, δυναμικό κοινό, που συνδυάζει την αστυνομική λογοτεχνία, την οριακή στα χαρακτηριστικά του είδους, με ευρύτερα λογοτεχνικά γούστα κι όχι με την υπνωτική, κατά κανόνα, ανάγνωση των «τούβλων».
Μια πάλι προσωπική ένδειξη είναι η ανταπόκριση ενός νεανικού κοινού στις προβολές του δικού μου ντοκιμαντέρ Λάτιν νουάρ, που αφορούσε ένα είδος συνδεδεμένο με ένα γενικότερο λογοτεχνικό ρεύμα. Συνήθως στις βιβλιοπαρουσιάσεις των αστυνομικών έχουμε ένα ολιγομελές κοινό πενήντα ετών συν, με γυναικεία ταυτόχρονη πλειοψηφία, ενώ στις προβολές αυτές και στις συζητήσεις πλειοψηφούσαν ή είχαν ισχυρή παρουσία, απρόσμενα για μένα, οι τριανταπεντάρηδες με σαραντάρηδες, ενώ οι άνδρες και οι γυναίκες είχαν ισοδυναμία.
⸙⸙⸙
Ο Ανδρέας Αποστολίδης είναι συγγραφέας, σκηνοθέτης και μεταφραστής. Έχει γράψει έξι αστυνομικά μυθιστορήματα, τρεις συλλογές διηγημάτων και πέντε μελέτες: Αρχαιοκαπηλία και εμπόριο αρχαιοτήτων, Τα πολλά πρόσωπα του αστυνομικού μυθιστορήματος, Ο κόσμος του Γιάννη Μαρή, Το μαύρο καρέ: οι αστυνομικές σειρές και η τηλεοπτική άνοιξη μετά το 2000, Λάτιν νουάρ. Έχει μεταφράσει περισσότερα από ογδόντα μυθιστορήματα και έχει σκηνοθετήσει πολλά ντοκιμαντέρ όπως το Κύκλωμα, Δύο φορές ξένος, Πόλεμος και ειρήνη στα Βαλκάνια, Ένας τόπος χωρίς ανθρώπους, Latin Noir.