Μια βόλτα στα βιβλιοπωλεία (απόλαυση που στερηθήκαμε τόσο πολύ στα χαλεπά χρόνια της πανδημίας) είναι ικανή να τεκμηριώσει πειστικά το αυξημένο ενδιαφέρον του αναγνωστικού κοινού για τη μυθοπλασία της παραβατικότητας. (Επιλέγω αυτόν τον –ενδεχομένως αδόκιμο– όρο, αφού το «αστυνομική λογοτεχνία» μοιάζει πια πολύ στενό για να καλύψει τη θεματολογία που περιστρέφεται γύρω από το έγκλημα). Δεν χωρά αμφιβολία ότι το crime fiction, ή polar, ή giallo, ή όποιο άλλο όνομα επιλέξει κανείς για να οριοθετήσει χαλαρά το συγκεκριμένο λογοτεχνικό είδος, βιώνει μια περίοδο άνθησης, αν μη τι άλλο από ποσοτική άποψη.
Πέρα από την εκδοτική έκρηξη, υπάρχουν μερικές ακόμη ενδείξεις που χρήζουν ερμηνείας και αξιολόγησης. Σταδιακά το «αστυνομικό μυθιστόρημα» έχει μετακινηθεί από τις προθήκες των περιπτέρων για να βρει τη θέση του σε ειδικά ράφια των βιβλιοπωλείων. Οι φτηνές εκδόσεις με το κακής ποιότητας χαρτί, τα πλουμιστά, μπαρόκ εξώφυλλα και την επισφαλή βιβλιοδεσία
έχουν παραχωρήσει τη θέση τους σε άρτια σελιδοποιημένους τόμους, με προσεγμένες γραμματοσειρές, πολυτελές χαρτί chamois και εκτενή επίμετρα που τείνουν να υπογραμμίσουν την «επί το λογιότερον» αναβάθμιση του είδους. Οι «σοβαροί» εκδοτικοί οίκοι δεν διστάζουν πια να συμπεριλάβουν στους καταλόγους τους έργα που με τα παλαιότερα κριτήρια θα χαρακτηρίζονταν ως «λαϊκή παραλογοτεχνία». Τέλος, τα έντυπα και ηλεκτρονικά μέσα μαζικής επικοινωνίας φιλοξενούν πρόθυμα, στις στήλες για το βιβλίο, λογοτεχνήματα που έχουν ως επίκεντρο το έγκλημα. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι το 2017 το περιοδικό Αναγνώστης απένειμε για πρώτη φορά το βραβείο του καλύτερου μυθιστορήματος σ’ ένα αμιγώς αστυνομικό –και μάλιστα τύπου hardboiled– έργο (Δημήτρη Μαμαλούκα, Ο κρυφός πυρήνας των Ερυθρών Ταξιαρχιών).
Όλα τα πιο πάνω στοιχεία συνηγορούν υπέρ της άποψης ότι η αστυνομική λογοτεχνία, τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς, έχει πλέον καταξιωθεί στη συνείδηση της πλειοψηφίας του αναγνωστικού κοινού. Θα πρέπει ωστόσο να επισημάνουμε και μια δεύτερη μετατόπιση, ενδεχομένως πιο ουσιαστική, αφού αφορά στο περιεχόμενο και όχι τόσο στην απήχηση των υπό εξέταση πονημάτων. Οι πρώτοι μαιτρ –οι γεννήτορες θα λέγαμε– του είδους, Arthur Conan Doyle, Agatha Christie, Georges Simenon, έγραψαν ιστορίες με επίκεντρο έναν λιγότερο ή περισσότερο καλοσχεδιασμένο γρίφο. Η πρόκληση για τον αναγνώστη ήταν να ανακαλύψει τον ένοχο και τον τρόπο εκτέλεσης του εγκλήματος. Από την πλευρά του ο συγγραφέας όφειλε, με θεμιτά ή αθέμιτα μέσα, να τον παραπλανήσει, δίνοντας ωστόσο συγκαλυμμένα κάποια σπέρματα πληροφορίας τόσα που να του δίνουν το δικαίωμα να πει θριαμβευτικά στον έκπληκτο αναγνώστη κάτι ισοδύναμο προς το «μπρος στα μάτια σου ήταν». Και επειδή η απευθείας επικοινωνία δεν ήταν κατά κανόνα εφικτή, επινοήθηκαν οι δυστυχείς βοηθοί
οι Ουάτσον, οι Χέιστινγκς, οι Ζανβιέ
για να εισπράξουν αυτοί τη χλεύη που προοριζόταν για τον πλανηθέντα αναγνώστη.
Σ’ αυτό το σημείο, η νεότερη λογοτεχνία της παραβατικότητας διαφοροποιείται αφού έχει την τάση να μετατοπίζει το ενδιαφέρον από τον γρίφο στα άτομα, στους χαρακτήρες, στο κοινωνικό πλαίσιο, ακόμα και στην πολιτική κατάσταση. Υπό αυτή την έννοια, το σύγχρονο αστυνομικό μυθιστόρημα διεκδικεί μέρος του χώρου που παραδοσιακά κατέχουν το ψυχολογικό, κοινωνικό και πολιτικό αφήγημα. Ενδεικτικό είναι το παράδειγμα της P. D. James. Οι περιπέτειες του ποιητή-αστυνόμου Άνταμ Νταλγκλίς παρουσιάζουν και αποδομούν με εξαιρετικά αποτελεσματικό τρόπο τον Θατσερισμό: την αποβιομηχάνιση, τη διάλυση του κράτους προνοίας, την εξάπλωση της φτώχειας. Η ειρωνεία είναι ότι η ίδια η P. D. James ήταν, στο πολιτικό επίπεδο, ενεργό μέλος του Συντηρητικού Κόμματος, μέλος της Βουλής των Λόρδων και οπαδός της Μάργκαρετ Θάτσερ. Δεδομένου ότι δεν είναι η μοναδική λογοτέχνιδα της οποίας το έργο δεν συμβαδίζει με τις δημόσια εκπεφρασμένες πολιτικές της απόψεις, πιστεύω ότι αυτή η διπολικότητα αποτελεί ένα ενδιαφέρον αντικείμενο έρευνας.
Μια ενδιαφέρουσα νέα πτυχή στη λογοτεχνία της παραβατικότητας είναι ο συνδυασμός της με άλλα λογοτεχνικά είδη. Προεξέχουσα θέση σε αυτήν την τάση έχει το ιστορικό – αστυνομικό αφήγημα. Αν αναζητήσουμε τις απαρχές αυτού του ακμάζοντος σήμερα υποείδους, θα τις εντοπίσουμε γύρω στο 1950, με τον Robert van Gulik και τον ήρωά του τον Δικαστή Τι, έναν επινοημένο χαρακτήρα βασισμένο σε πραγματικό πρόσωπο. Μέχρι τη δεκαετία του 1980, η πορεία του δικαστή Τι υπήρξε μοναχική. Το 1977, η Ellis Peters πήρε τη σκυτάλη παρουσιάζοντάς μας τον μοναχό Κάντφελ να εξιχνιάζει μια σειρά από εγκλήματα με φόντο την Αγγλία του 12ου αιώνα. Τρία χρόνια αργότερα ο Umberto Eco καθιέρωσε το είδος με ένα και μοναδικό μυθιστόρημα, το εμβληματικό Όνομα του Ρόδου. Ακολούθησε ένας καταιγισμός ιστορικών αστυνομικών αφηγημάτων, που καλύπτουν εποχές από την αρχαιότητα μέχρι τον 20ό αιώνα. Ρωμαίοι συγκλητικοί και πατρικίες, μοναχοί και μοναχές, Ευρωπαίοι αστυνομικοί –δημοκράτες, φασίστες και απολίτικοι Αιγύπτιοι ιερείς, ακόμα και ο Αριστοτέλης, όλοι επιστρατεύονται για να εξιχνιάσουν εγκλήματα με φόντο λιγότερο ή περισσότερο άγνωστες εποχές του παρελθόντος, που ζωντανεύουν με γλαφυρό τρόπο στο πλαίσιο της αφήγησης. Σ’ αυτό το νέο υβριδικό είδος, τα μυθιστορήματα του Παναγιώτη Αγαπητού με πρωταγωνιστή τον Πρωτοσπαθάριο Λέοντα, που δραστηριοποιείται στο Βυζάντιο την περίοδο της Εικονομαχίας, αποτελούν ένα εκλεκτό δείγμα των δυνατοτήτων της ελληνικής αστυνομικής πεζογραφίας.
Καθώς η θεματολογία της μυθοπλασίας διευρύνεται, αναδεικνύονται νέα είδη των οποίων η ώσμωση με το ιστορικό αστυνομικό είναι εντυπωσιακά επιτυχής. Ας αναφέρω ενδεικτικά την Michelle Barriere που δημιούργησε μια σειρά από γαστρονομικές / ιστορικές / αστυνομικές ιστορίες, οι οποίες εκτυλίσσονται κατά τον Μεσαίωνα και την Αναγέννηση στη Γαλλία, την Ιταλία αλλά και την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Στις ιστορίες της Barriere, που η ίδια χαρακτηρίζει «roman noir et gastronomique» πληροφορούμαστε, μεταξύ άλλων, την υποδοχή των νέων τροφίμων που έφτασαν στην Ευρώπη από τον Νέο Κόσμο (π.χ. ντομάτες, γαλοπούλες).
Ας συγχωρηθεί στον γράφοντα το γεγονός ότι θα τελειώσει αυτή την περιδιάβαση αναφερόμενος στο υποείδος που και ο ίδιος προσπαθεί να υπηρετήσει, το μαθηματικό / ιστορικό / αστυνομικό αφήγημα. Διαβάζοντας από μικρός Γιάννη Μαρή, έμαθα ότι το φόντο στο οποίο εκτυλίσσεται μια ιστορία είναι εξίσου σημαντικό με την κύρια πλοκή. Οι ήρωες έχουν παρελθόν και παρόν που απλώνεται πολύ πέρα από τα δίχτυα της συγκεκριμένης ίντριγκας στην οποία εμπλέκονται· ο αφηγητής οφείλει να εντάξει την ιστορία του μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο. Ο Mika Waltari μου έδειξε τη γοητεία τού να βάζεις μυθοπλαστικούς χαρακτήρες και ιστορικά πρόσωπα να αλληλεπιδρούν. Είχα ήδη πάρει μια γεύση στην παιδική μου ηλικία, διαβάζοντας τη σειρά «Ήμουν κι εγώ εκεί» της Γεωργίας Ταρσούλη. Τέλος, ο Denis Guedj μου έδειξε ότι ένα μαθηματικό πρόβλημα είναι ικανό να θέσει σε κίνηση τις στατικές εικόνες που αιωρούνται στην φαντασία σου.
Στα Πυθαγόρεια Εγκλήματα, με φόντο την Μπελ Επόκ και την Ελλάδα των αρχών του 20ού αιώνα, οι μυθοπλαστικοί μου ήρωες συναντήθηκαν με τον Hilbert και τον Picasso γύρω από ένα έγκλημα που σχετίζεται με το θεώρημα της μη πληρότητας του Gödel. Στο Σφαιρικά κάτοπτρα, επίπεδοι φόνοι, ο επινοημένος μοναχός Κάντφελ της Ellis Peters κι ένα ιστορικό πρόσωπο, η φυτοθεραπεύτρια Hildegard von Bingen, αποτέλεσαν τη βάση για τη δημιουργία της Δόνα Εστεφάνα, η οποία ακολούθησε τον Ριχάρδο τον Λεοντόκαρδο στην τρίτη Σταυροφορία και την κατάκτηση της Κύπρου, όπου βρέθηκε κατηγορούμενη για φόνο. Οι αρχαίες και μεσαιωνικές μαθηματικές θεωρίες περί φωτός αποτέλεσαν το μαθηματικό «μοτέρ» που έθεσε την ιστορία αυτή σε κίνηση. Οι θεωρίες του Αρχιμήδη και του Απολλώνιου σχετικά με τον κύκλο και τις κωνικές τομές, αποτέλεσαν τη ραχοκοκαλιά της πιο πρόσφατης ιστορίας μου, Φονικό στη μεγάλη εκκλησία, που εκτυλίσσεται στην εποχή του Ιουστινιανού.
Η ανάγκη να ταξιδέψω στον χώρο και τον χρόνο αποτέλεσε το κίνητρο για τα ιστορικά αστυνομικά μου αφηγήματα. Ζώντας όμως στην Ελλάδα των αρχών του 21ου αιώνα, νιώθει κανείς την ανάγκη να διοχετεύσει κάπου την οργή του για όσα γίνονται γύρω του, γνωρίζοντας ότι είναι ανήμπορος να παρέμβει. Αυτή η ανάγκη γέννησε τις ιστορίες με την υπαστυνόμο Όλγα Πετροπούλου, που εκτυλίσσονται στην Ελλάδα του σήμερα. Μέχρι στιγμής, η υπαστυνόμος Πετροπούλου έχει πρωταγωνιστήσει σε μερικές δεκάδες διηγημάτων που βρίσκονται διάσπαρτα σε διάφορες συλλογικές εκδόσεις, ενώ επτά από αυτά είναι συγκεντρωμένα στον τόμο Εγκλήματα δημοσιονομικής προσαρμογής. Τον Οκτώβριο του 2022 η Όλγα θα δει επιτέλους να εκδίδεται το πρώτο της μυθιστόρημα, με τίτλο Εικασία τρία ν συν ένα.
⸙⸙⸙
O Τεύκρος Μιχαηλίδης δραστηριοποιείται στο χώρο της «μαθηματικής μυθοπλασίας». Έχει εκδώσει έξι μυθιστορήματα, μια συλλογή αστυνομικών διηγημάτων και τρία βιβλία επιστημονικής εκλαΐκευσης. Έργα του έχουν μεταφραστεί σε οκτώ ξένες γλώσσες. Η Γαλλική Δημοκρατία τον έχει τιμήσει με τον τίτλο «Chevalier dans l’ ordre des palmes académiques». Το τελευταίο του μυθιστόρημα, Φονικό στη μεγάλη εκκλησία,εκτυλίσσεται στο Βυζάντιο.