Ροβήρος Μανθούλης (1929-2022)
Αν θέλει κανείς «να τα βάλει» με το βιογραφικό του Ροβήρου Μανθούλη, μάλλον ηττημένος θα βγει. Όσες σελίδες κι αν γράψει, πάλι κάτι θα λείπει. Δεν είναι τα 93 χρόνια της ζωής του, είναι όλη η ιστορία του 20ού αιώνα και ο πνευματικός πλούτος αιώνων που έπλασαν αυτήν την ξεχωριστή προσωπικότητα της ελληνικής διανόησης σε ένα μέγεθος δύσκολα διαχειρίσιμο με λέξεις. Οπότε η αφαίρεση είναι ίσως η καλύτερη προσέγγιση.
Στο ερώτημα ποιος ήταν (είναι) ο Ροβήρος Μανθούλης, αυτά τα λίγα:
Ποιητής. Μια εφηβική ποίηση «ψημένη» στο καμίνιτης γερμανικής κατοχήςκαι σε δημόσιες νυχτερινές απαγγελίες από το «Χωνί» στο λόφο του Στρέφη, βρίσκει την έντυπη μορφή της το 1948 στα Σκαλοπάτια. Μια συλλογή διαβατήριο για το πατάρι του Λουμίδη, πλάι στους Χριστοδούλου, Ζουμπουλάκη, Ζενάκο, Κατσαρό και άλλους που θα δεθεί μαζί τους με στενή φιλία. Θα περάσουν πάνω από 60 χρόνια για να εκδώσει μια δεύτερη συλλογή, αλλά η ποίηση δεν είχε αποσυρθεί, δεν είχε χαθεί. Είχε αλλάξει μορφή. Είχε «μετακομίσει» στον κινηματογράφο.
Σκηνοθέτης. «Ο κινηματογράφος είναι τέχνη του χρόνου, όπως και η ποίηση. Και μάλιστα είναι τέκνο της ποίησης», έλεγε. Αν και το ντοκιμαντέρ ήταν το βασικό εκφραστικό του μέσο, υπηρέτησε με την ίδια επιτυχία τη μυθοπλασία. Αλλά και το τηλεοπτικό είδος που είναι το σήριαλ. Κατάφερε να συλλάβει με τον κινηματογραφικό φακό μοναδικές στιγμές του κόσμου σε όλα τα μήκη και τα πλάτη, κινούμενος με έναν ξέφρενο ρυθμό και προσφέροντάς μας έναν κινηματογράφο ανθρωποκεντρικό, πλούσιο σε εικόνες, μουσικές και συναισθήματα. Το Πρόσωπο με πρόσωπο είναι ταινία σταθμός στον ελληνικό κινηματογράφο. Αλλά πήγε και την τέχνη ένα βήμα παραπέρα με την εκπληκτική μίξη ντοκιμαντέρ και μυθοπλασίας στο Μπλουζ με σφιγμένα δόντια.
Συγγραφέας. Το συγγραφικό του έργο είναι κατά βάση η προέκταση της κινηματογραφικής δουλειάς. Είναι τα υλικά της τεκμηρίωσης, αναγκαία για τη δημιουργία των ιστορικών κυρίως ντοκιμαντέρ (ενίοτε αποτέλεσμα πολύχρονης έρευνας), είναι η μετάφραση αρχαίων κειμένων, είναι τα σενάρια, τα λεξικά και τα χρονικά, είναι το δοκίμιο ως αναστοχασμός της πράξης και αποτύπωση της εμπειρίας.
Πολίτης. Άτομο με πολιτική συνείδηση. «Η πολιτική συνείδηση είναι αναπόφευκτο σύνδρομο της Τέχνης» έλεγε. Ο Μανθούλης δήλωνε πάντα παρών όταν η κοινωνία το απαιτούσε. Βρέθηκε στην πρώτη γραμμή της Αντίστασης στη ναζιστική βαρβαρότητα, ήταν στην αντίσταση ενάντια στη δικτατορία των συνταγματαρχών, εγκατέλειψε δυο φορές την καλλιτεχνική δραστηριότητα για να αναλάβει υπεύθυνες θέσεις διευθύνοντας και αναμορφώνοντας την ΕΡΤ, πρόεδρος της ελληνικής κοινότητας στο Παρίσι για δέκα χρόνια. Σε αυτή την κατηγορία ας εντάξουμε και τις τολμηρές ιστορικές ταινίες του, όπως αυτές για τον Εμφύλιο.
Δάσκαλος. Δάσκαλος του κινηματογράφου ήδη από το 1954, πριν καν γυρίσει την πρώτη του ταινία, δάσκαλος μια ζωή. Κάθε ομιλία του, αλλά και κάθε απλή συζήτηση μαζί του, ξεχείλιζε από τον πλούτο της γνώσης και της πείρας του κοσμοπολίτη διανοητή, δίνοντας τροφή για προβληματισμό. Μέχρι την τελευταία στιγμή, στις 21 Απρίλη του 2022.
Φίλος.
Μικρό σημείωμα
για τον Ροβήρο Μανθούλη (1929-2022)
Για όσους κάνουμε σήμερα ντοκιμαντέρ ο Ροβήρος Μανθούλης υπήρξε ο πατέρας μας.
Ανήκε στη σπουδαία γενιά του ʼ40 και από μικρή ηλικία μπήκε στην εθνική Αντίσταση. Δεν ήταν λίγες οι φορές που βρέθηκε αντιμέτωπος με τον θάνατο. Είχε εκδώσει τότε μία ποιητική συλλογή που του άνοιξε τον δρόμο προς τον πνευματικό κόσμο της Αθήνας. Γνώρισε τους ποιητές και τους καλλιτέχνες της εποχής, ενώ ταυτοχρόνως ήταν το χωνί των Εξαρχείων! Ανέβαινε στον λόφο του Στρέφη και λόγω και της δυνατής φωνής του έλεγε τα νέα της ΕΠΟΝ.
Θυμόταν και μας έλεγε πως είχε πάντα μαζί του μία μπερέτα που την απέκτησε από έναν αιχμάλωτο Ιταλό όταν το ’43 η Ιταλία συνθηκολόγησε. Όποτε τον ρωτούσες αν σκότωσε κάποιον εχθρό με αυτό το όπλο, απαντούσε πως οι ποιητές δεν σκοτώνουν ποτέ! Θυσιάζονται μόνον για το καλό της ανθρωπότητας. «Τότε που σύχναζα στο πατάρι του Λουμίδη αυτά λέγαμε και αναφερόμασταν στον Λόρκα γιατί το ʼ48 ο Κουν θα ανέβαζε τον Ματωμένο γάμο με την Λαμπέτη νύφη και τον Διαμαντόπουλο γαμπρό, τη γνωστή παράσταση με τη μουσική του Χατζιδάκι και τα σκηνικά του Τσαρούχη». Σπούδασε κινηματογράφο στην Αμερική και όταν γύρισε δίδαξε σινεμά με πάθος. Πολλοί γνωστοί κινηματογραφιστές υπήρξαν μαθητές και φίλοι, όπως ο Παντελής Βούλγαρης, η Τώνια Μαρκετάκη, ο Βασίλης Ραφαηλίδης και πολλοί άλλοι.
Μαζί με τον Ηρακλή Παπαδάκη και τον Φώτη Μεσθεναίο ίδρυσε την πρώτη ίσως εταιρεία παραγωγής ντοκιμαντέρ, δημιουργώντας δεκάδες μικρής διάρκειας ταινίες που οι περισσότερες δυστυχώς έχουν χαθεί.
Παράλληλα σκηνοθέτησε λίγες ταινίες μεγάλου μήκους για τον εμπορικό κινηματογράφο, ανάμεσα στις οποίες το Ψηλά τα χέρια Χίτλερ με τον Βέγγο και τον Διαμαντόπουλο, που πάντα συγκινεί με την απλότητα, τη χάρη και το χιούμορ της. Το 1966 θα σκηνοθετήσει το Πρόσωπο με πρόσωπο, μία ταινία σταθμό στον ελληνικό κινηματογράφο, κυρίως λόγω της γραφής του. Όταν η ταινία αυτή συμμετείχε στο φεστιβάλ της Υέρ, τον Απρίλιο του 1967, κηρύχτηκε στην Ελλάδα η δικτατορία των συνταγματαρχών. Τότε ο Μανθούλης έκανε δηλώσεις εναντίον της Χούντας και έτσι αποκλείστηκε στη Γαλλία. Ουδέν κακόν αμιγές καλού όμως, γιατί έτσι ο Ροβήρος συνεργάστηκε με τη Γαλλική τηλεόραση και έγινε παγκόσμια προσωπικότητα του ντοκιμαντέρ, με δεκάδες ταινιών σε διάφορα μέρη του κόσμου.
Το 1975 ο πρωθυπουργός τότε Κωνσταντίνος Καραμανλής τον διόρισε καλλιτεχνικό διευθυντή της ΕΡΤ. Ο Μανθούλης δέχτηκε τη θέση γιατί πάντα πίστευε πως έπρεπε να υπάρχει στην Ελλάδα κινηματογραφική και τηλεοπτική παιδεία. Σχεδόν αμέσως μας κάλεσε στο γραφείο του –εμένα και τον συνέταιρό μου στην cinetic Τάκη Xατζόπουλο– και μας ανέθεσε να κάνουμε μία σειρά ντοκιμαντέρ με τίτλο «Παρασκήνιο»! Συμβουλευτικά μας έδειξε και κάποιες δικές του ταινίες που έκανε για τη γαλλική τηλεόραση. Για 40 περίπου χρόνια το «Παρασκήνιο» άντεξε και παρά τις κατά καιρούς επεμβάσεις της λογοκρισίας, προβαλλόταν στην ελληνική τηλεόραση. Δοκιμάστηκαν σε αυτό εκατοντάδες σκηνοθέτες και τεχνικοί. Ο ίδιος ο Μανθούλης ήταν υπερήφανος για την εκπομπή μας. Την υπερασπιζόταν όσο διάστημα ήταν στην ΕΡΤ και πάντα την ανέφερε στα βιβλία που σχετίζονταν με την ιστορία του.
Τον συναντούσαμε συχνά στην Αθήνα και ο σκηνοθέτης Κώστας Μαχαίρας του έκανε ένα εξαιρετικό τιμητικό «Παρασκήνιο». Δεν θα ξεχάσω ένα τραπέζι που του προσφέραμε σε γνωστό αθηναϊκό εστιατόριο. Ο Ροβήρος ήταν ιδιαιτέρως χαρούμενος νιώθοντας τον σεβασμό και την αγάπη των νεότερων σκηνοθετών.
