Οι πρόσφατες διαμορφώσεις στον λόφο της Ακρόπολης –οι διάδρομοι κυκλοφορίας και ο καινούργιος ανελκυστήρας– κυκλοφόρησαν στα κοινωνικά δίκτυα πολύ πριν έχουμε την ευκαιρία να επισκεφτούμε τον αρχαιολογικό χώρο που λόγω της πανδημίας παρέμενε κλειστός. Τα πολλά αρνητικά και ακραία επικριτικά σχόλια κυριάρχησαν απέναντι στις λίγες φωνές που χλιαρά υποστήριζαν τις επεμβάσεις ως απαραίτητες. Η ένταση και το πάθος του σχολιασμού φανέρωσαν για άλλη μια φορά τη συμβολική διάσταση της Ακρόπολης –και κατά προέκταση της αρχαιότητας– στο φαντασιακό μας αλλά και την αμηχανία μας απέναντί της. Δεν είναι φυσικά η πρώτη φορά που το σημαντικότερο μνημείο μας γίνεται το επίκεντρο ενός έντονου δημόσιου διαλόγου. Στην πρόσφατη ιστορία μας θυμάμαι δύο ακόμα περιπτώσεις, υπάρχουν όμως αρκετές περισσότερες.
Η πρώτη αφορούσε το ενδεχόμενο κατεδάφισης των δύο κτηρίων της Αρτ-ντεκό επί της Διονυσίου Αρεοπαγίτου που έκρυβαν τη θέα του Παρθενώνα από τον όροφο του εστιατορίου του Νέου Μουσείου Ακρόπολης. Η δεύτερη, πιο πρόσφατη, προέκυψε μετά τις καταγγελίες για υπέρβαση του επιτρεπόμενου ύψους από νεοαναγειρόμενο ξενοδοχείο στην περιοχή Μακρυγιάννη, πάλι με τη δικαιολογία ότι έκρυβε τη θέα προς το μνημείο από τα γειτονικά κτήρια. Στην πρώτη περίπτωση τα δύο κτήρια σώθηκαν ως μέρος της ιστορικότητας του αστικού μετώπου του δρόμου, στη δεύτερη όμως οι καταγγελίες οδήγησαν στην αναστολή της οικοδομικής δραστηριότητας της περιοχής και στην υποχρέωση κατεδάφισης των δύο τελευταίων ορόφων του κτιρίου που προεξείχαν πάνω από την πόλη.
Αν αυτό που διαταράχτηκε στα δύο παραπάνω παραδείγματα ήταν η οπτική επαφή με τον Ιερό Βράχο, η περιζήτητη «θέα Ακρόπολη» που καθορίζει την πόλη σε κάθε σημείο της, στην περίπτωση των πρόσφατων διαμορφώσεων έχουμε μία μετατόπιση: ξαφνικά όλοι μιλούν για το έδαφος, για την ανάβαση, για την υλικότητα του βράχου. Η Ακρόπολη πλέον δεν είναι μόνο το περίοπτο αντικείμενο που κοιτάμε από απόσταση. Για πρώτη ίσως φορά στον δημόσιο διάλογο, δόθηκε σημασία όχι τόσο στα επιμέρους κτήρια της Ακρόπολης αλλά στον ίδιο τον βράχο, ή καλύτερα στη σχέση των κτηρίων με αυτόν, που σύμφωνα με πολλούς αλλοιώθηκε από τις νέες διαδρομές από μπετόν. Τη στιγμή που είμαστε κλεισμένοι στα σπίτια μας και οι αρχαιολογικοί χώροι είναι απροσπέλαστοι, αναδύθηκε η ανάγκη για μια νέα απτική σχέση με το μνημείο!
Όπως όλοι παρακολούθησα κι εγώ με ενδιαφέρον και ανησυχία τα όσα λέγονταν. Αν αφήσουμε τις όποιες πολιτικές σκοπιμότητες στην άκρη, αναρωτιέμαι αν θα υπήρχε άραγε κάποια περισσότερο αποδεκτή επέμβαση; Η ένταση με την οποία οι βέβηλες διαμορφώσεις καταδικάστηκαν από την πλειοψηφία μάλλον απαντά «όχι». Ένα «όχι» απόλυτο, που ταιριάζει στο απόλυτο Μνημείο: Πώς μπορεί κανείς να ακουμπήσει κάτι που είναι τέλειο;
Είναι όμως τόσο τέλειος αυτός ο Ιερός Βράχος; Αν δούμε προσεκτικά το τι συμβαίνει εκεί πάνω θα διαπιστώσουμε ένα πλήθος από σύγχρονες κατασκευές, πολύ περισσότερο ενοχλητικές από τους τσιμεντένιους διαδρόμους: γερανοί, σκαλωσιές, το παλιό μουσείο, ράγες κύλισης, παραπήγματα. Ακόμα και τα ίδια τα αρχαία κτήρια συμπληρώνονται με καινούργια κομμάτια μαρμάρου διαφορετικού χρώματος και σε σημαντικό μάλιστα ποσοστό, γιατί αυτή είναι η σύγχρονη αντίληψη περί αναστηλώσεων. Όλες αυτές οι επεμβάσεις πάνω στον βράχο είναι σίγουρο ότι είναι τεκμηριωμένες, αναστρέψιμες και προσωρινές, και εξυπηρετούν το έργο των αρχαιολόγων που ακούραστα μελετούν, συντηρούν και συναρμολογούν το μνημείο. Στην ίδια κατηγορία και με την ίδια λογική φαίνεται ότι κατασκευάστηκαν οι καινούργιοι διάδρομοι και ο ανελκυστήρας: είναι αναστρέψιμες κατασκευές που εξυπηρετούν, πέρα από τους επισκέπτες, την κυκλοφορία των μηχανημάτων που υποστηρίζουν τα έργα των αναστηλώσεων. Προς τι λοιπόν ο τόσος θόρυβος;
Έχοντας πλέον επισκεφτεί ξανά την Ακρόπολη και περπατήσει στους νέους διαδρόμους θα μου επιτρέψετε να καταθέσω κι εγώ την άποψή μου: δεν είναι τόσο κακοί. Μα είναι αρκετό αυτό; Σίγουρα όχι, αλλά σε καμία περίπτωση δεν βγάζουν μάτι όπως βγάζει ο ανελκυστήρας και η διαμόρφωση γύρω του στο επίπεδο του αρχαιολογικού χώρου, η οποία πραγματικά είναι εξαιρετικά κακοσχεδιασμένη και σε πολύ κοντινή σχέση με τον ναό του Ερέχθειου. Για τις ίδιες τις διαδρομές από σκυρόδεμα, σκέφτομαι πως αυτό που ενοχλεί είναι μια υπερβολικά στέρεη αίσθηση: είναι αδιαμφισβήτητα εκεί. Προσπαθώ να φέρω στο μυαλό μου αυτό που υπήρχε πριν και δυσκολεύομαι. Ελπίζω αυτό να συμβεί και με τις νέες διαμορφώσεις, με το πέρασμα του χρόνου να ενσωματωθούν περισσότερο στον βράχο και να χαθούν.
Θυμάμαι πριν αρκετά χρόνια ως φοιτητής τον αρχιτέκτονα-μορφή Χρήστο Παπούλια να μας παρουσιάζει την πρότασή του για το Ερεχθόνιο Μουσείο της Ακρόπολης, ένα υπόγειο μουσείο για τις αρχαϊκές αρχαιότητες δίπλα στο κρηπίδωμα του Παρθενώνα. Μου είχε κάνει εντύπωση η ειδική μέριμνά του να περιγράψει το δάπεδο από σκυρόδεμα, που το φανταζόταν χυτό, με τραχεία επιφάνεια, σαν αυτό που υπήρχε μέχρι τότε στην επιφάνεια της Ακρόπολης. Ένα λιγότερο στέρεο δάπεδο, υγρό, εντροπικό, που μπλέκεται με το βράχο και ξεχωρίζει δύσκολα. Αυτή η ποιητική ματιά για το πιο απλό στοιχείο του δαπέδου θα ήταν ένας καλός οδηγός και για τις πρόσφατες διαμορφώσεις. Για το πώς μπορούμε με πολύ απλά μέσα να τροφοδοτήσουμε το αρχαίο ερείπιο με νέα νοήματα, να έρθουμε σε διάλογο μαζί του, να συνδέσουμε το παρόν με το παρελθόν με έναν γόνιμο τρόπο.
Φοβάμαι πως κατά τη μελέτη και την υλοποίηση των πρόσφατων έργων δεν υπήρχε καν η φιλοδοξία για κάτι τέτοιο, παρά μόνο μία εκ του ασφαλούς και αμήχανη, σχεδόν τεχνοκρατική αντίληψη. Αυτή η αμηχανία είναι και ο λόγος των αντιδράσεων. Ο ακραίος λόγος που διατυπώθηκε περί καταστροφής και «τσιμεντώματος» του «απόλυτου» μνημείου είναι αποτέλεσμα της αγεφύρωτης απόστασης που μας χωρίζει από αυτό. Ακριβώς επειδή δεν μπορούμε να το νοηματοδοτήσουμε εκ νέου, αρκούμαστε στο να το περιγράφουμε με επίθετα υπερθετικού βαθμού, κενά περιεχομένου και ουσιαστικού νοήματος. Τελικά ο συλλογικός θυμός που εκφράστηκε με αφορμή τις διαμορφώσεις πάνω στον Ιερό Βράχο προέρχεται από τη συνειδητοποίηση όχι ότι θα μπορούσαμε καλύτερα, αλλά ότι αυτό είναι το καλύτερο που μπορούμε.
