Δήμητρα Κολλιάκου, Αταραξία, Πατάκη, Αθήνα 2022.
Στην πεζογραφία της Δήμητρας Κολλιάκου οι χαρακτήρες έχουν κυρίαρχο ρόλο, δίνοντας συχνά την εντύπωση ότι υπαγορεύουν την πλοκή που πρόκειται να τους «συμβεί» και δεσπόζοντας με το βλέμμα τους σε όλο το υλικό. Ορισμένες φορές, το βλέμμα αυτό, και γενικότερα η ψυχολογία του κεντρικού ήρωα, είναι ό,τι προσδίδει συνοχή στα φαινομενικά ετερόκλιτα ή έκκεντρα στοιχεία των συνθέσεών της. Στο πιο πρόσφατο μυθιστόρημά της, την Αταραξία, το έργο αυτό αναλαμβάνει η κεντρική ηρωίδα Αριάδνη, ή Άριαν, μια Ελληνίδα συγγραφέας που ζει στο Παρίσι και λίγο καιρό πριν ξεσπάσει η πανδημία καλείται στην Κίνα προκειμένου να λάβει μέρος σε ένα διεθνές συνέδριο λογοτεχνών. Το εν λόγω ταξίδι είναι ένα μόνο από τα νήματα που διατρέχουν το μυθιστόρημα και σκιαγραφούν πολύπλευρα και περίτεχνα τη ζωή και την ψυχολογία της Αριάδνης. Παράλληλα παρακολουθούμε την πορεία της σχέσης της με τον σύντροφό της, τις συνεδρίες της με έναν ψυχολόγο στο Παρίσι, την επαγγελματική της ζωή ως καθηγήτριας αγγλικών σε γαλλικό λύκειο, ιστορίες από το παρελθόν της που οι απολήξεις τους φτάνουν μέχρι το παρόν και άλλα.
Όλα τα παραπάνω νήματα διαταράσσονται από τα αλλεπάλληλα κύματα της πανδημίας και των λοκ ντάουν, στοιχείο που κάνει την Αταραξία ίσως το πρώτο ελληνικό μυθιστόρημα που πραγματεύεται το θέμα της πανδημίας της Covid-19: το πραγματεύεται όχι απλώς ως φόντο ή δυστοπικό περιβάλλον μιας κατά τα άλλα άσχετης πλοκής, αλλά ως έναν από τους κυρίαρχους άξονες της αφήγησης, που επιδρά και συνομιλεί πολλαπλά με τους χαρακτήρες και τις καταστάσεις που βιώνουν. Σε ανάλογα στοιχήματα, που έχουν να κάνουν με τη μυθοπλαστική εκμετάλλευση μιας επίκαιρης συνθήκης, δείκτης της επιτυχίας ή της αποτυχίας του εγχειρήματος είναι ο βαθμός στον οποίο η συνθήκη αυτή μπορεί να σταθεί από μόνη της μέσα στο κείμενο, χωρίς την επίκληση της εκτός κειμένου «πραγματικότητάς» της. Στην Αταραξία το στοίχημα αυτό φαίνεται να κερδίζεται, καθώς η περίπου οικουμενικά κοινή εμπειρία της πανδημίας αναπλάθεται εκ νέου μέσα στο μυθοπλαστικό πλαίσιο, προκαλώντας αυτόνομα το ενδιαφέρον και την εμπλοκή του αναγνώστη. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια πως τα αφηγούμενα στην Αταραξία βρίσκονται σε ιστορικό κενό, ούτε πως η συγγραφέας επιδίδεται σε οποιαδήποτε βαρετή παράθεση πληροφοριών εκ των προτέρων γνωστών στον αναγνώστη –η Κολλιάκου, εξάλλου, δείχνει πάντα ιδιαίτερη μέριμνα στην οικονομία των πληροφοριών με τις οποίες χτίζει τις γραμμές των μύθων, των σκηνών, ακόμα και των προτάσεών της: χρησιμοποιεί πάντοτε τις ελάχιστες δυνατές. Σημαίνει όμως πως οι χαρακτήρες της Κολλιάκου κάνουν για άλλη μια φορά τη δύσκολη δουλειά. Ως ψυχολογικό κλίμα, η πανδημία αφομοιώνεται σχεδόν τέλεια στην ατμόσφαιρα του βιβλίου επειδή οι ήρωες της Αταραξίας –και ιδίως η Αριάδνη– δείχνουν εξαρχής περίπου έτοιμοι να υποδεχτούν την πανδημία ως σχήμα μέσα στο οποίο θα ζήσουν τις ζωές τους. Η καχυποψία, η διαρκής αναζήτηση νοήματος ή αιτιακών συνδέσεων ακόμα και στις πιο μικρές χειρονομίες της καθημερινότητας, η απο-φυσικοποίηση της ανθρώπινης ή και της απλής κοινωνικής επαφής, είναι όλα στοιχεία που φαίνεται να προϋπάρχουν της πανδημίας στη ζωή της Αριάδνης και του άμεσου περιβάλλοντός της: η πανδημία, τα λοκ ντάουν, τα μέτρα κοινωνικής αποστασιοποίησης μέσα στο μυθιστόρημα δίνουν συχνά την εντύπωση πως λειτουργούν απλώς ως εξωτερίκευση μιας ήδη υπάρχουσας ψυχολογίας, ως δυστοπική δραματοποίηση και υπερβολή ενός εγκατεστημένου από καιρό διανοητικού κλίματος. Με τον τρόπο αυτό, αξιοποιώντας δηλαδή την ψυχολογία των ηρώων της, η Κολλιάκου καταφέρνει να δώσει στην πανδημία αυτόνομη λειτουργία μέσα στο βιβλίο, και ταυτόχρονα να μιλήσει για αυτή –και για πράγματα πέρα από αυτή– με βαθύτητα, οξυδέρκεια, και με τον τρόπο της λογοτεχνίας.
Ο χαρακτήρας της Αριάδνης είναι, εξάλλου, ο τόπος όπου συναιρούνται και τα άλλα θεματικά νήματα του βιβλίου, και κυρίως αυτό που αφορά το δίπολο Δύση – Κίνα, καθώς και την προέκτασή του: ελευθερία – ανελευθερία. Για την Αριάδνη, η Κίνα προβάλλει αρχικά ως το απόλυτο Άλλο, ως μια σφαίρα τόσο ολοκληρωτικού ελέγχου και μυστικοπάθειας, ώστε εντός της καμία πνευματική ζωή δεν μπορεί πραγματικά να σταθεί. Σταδιακά μέσα στο μυθιστόρημα, ωστόσο, συμβαίνει ένα πλησίασμα, ένα άνοιγμα του βλέμματος της Αριάδνης προς αυτόν τον άγνωστο χώρο. Από τη μια η πανδημία, με τους αντικειμενικά επιβαλλόμενους περιορισμούς της και τον τρόπο που άλλαξε την καθημερινότητά της, ίσως βοήθησε την Αριάδνη να φανταστεί τον εαυτό της, έστω και απόμακρα, στη θέση των Κινέζων διανοούμενων για τους οποίους οι κάθε είδους περιορισμοί αποτελούν την κανονική τους συνθήκη –ίσως ακόνισε έτσι την ενσυναίσθησή της για αυτούς. Από την άλλη, το ερωτικό συναίσθημα –παρόν σχεδόν σε κάθε πλευρά της ζωής της Αριάδνης, αν και συνήθως περισσότερο ως υπαινιγμός ή γύμνασμα της φαντασίας παρά ως απτό διάβημα– που φαίνεται να υπολανθάνει ανάμεσα στην ίδια και έναν Κινέζο ποιητή που γνώρισε στο συνέδριο συντελεί επίσης σε αυτό το πλησίασμα: είναι ίσως ο τρόπος της Αριάδνης να βάλει στην προσωπική της σφαίρα κάτι τόσο μακρινό.
Και το βάζει έτσι και στη σφαίρα του ενδιαφέροντος του αναγνώστη. Τα διάφορα έκκεντρα στοιχεία που παρατίθενται στο μυθιστόρημα –ποιήματα, συνεντεύξεις, βιογραφικά στοιχεία Κινέζων αντιφρονούντων– πουθενά δεν μοιάζουν περιττά ή εγκυκλοπαιδικά, αντίθετα εμπλέκουν ενεργά τον αναγνώστη ακριβώς γιατί απηχούν βαθύτερα ενδιαφέροντα και αγωνίες της ίδιας της κεντρικής ηρωίδας. Στον τρόπο με τον οποίο αθόρυβα, ύπουλα σχεδόν, μας έχει κάνει να ενδιαφερθούμε για την ηρωίδα αυτή, κρύβεται όλη η μαστοριά της Κολλιάκου.
***
[Το κείμενο αποτελεί επεξεργασμένη μορφή της ομιλίας του Χρίστου Κυθρεώτη κατά τη διάρκεια της παρουσίασης του βιβλίου Αταραξία της Δήμητρας Κολλιάκου, που πραγματοποιήθηκε στο βιβλιοπωλείο «Επί Λέξει» στις 20 Φεβρουαρίου 2023, με τη συμμετοχή της ίδιας της συγγραφέως και της Φωτεινής Τσαλίκογλου.]
