α. Πώς μπήκατε στη ζωγραφική, ποιες ήταν οι αφορμές, οι δάσκαλοι, οι επιρροές, πώς θα χαρακτηρίζατε τη δουλειά σας από άποψη θεματικών/υλικών/τεχνικής;
Ζωγραφίζω από πολύ μικρός, χωρίς να υπάρχει κανένα ανάλογο οικογενειακό παρελθόν. Ο πρώτος μου «κανονικός», ας πούμε έτσι, πίνακας, με λάδια σε ξύλο έγινε όταν ήμουν 13-14 ετών. Έτσι δεν είχα ποτέ την αμφιβολία ότι θα ασχοληθώ με τη ζωγραφική. Ήταν κάτι που ήρθε πολύ φυσικά, σχεδόν αναπόδραστα. Με βοήθησε πολύ το σχολείο περιέργως. Και λέω περιέργως γιατί δεν είναι σύνηθες ή τουλάχιστον δεν ήταν σύνηθες τότε, στη δεκαετία του ʼ70, το γεγονός ότι με βοήθησαν, με προέτρεπαν να ασχοληθώ με την κλίση μου, συχνά και εις βάρος άλλων μαθημάτων. Ήμουν τυχερός σε αυτό. Κάποια στιγμή φλέρταρα με το θέατρο, να συνεχίσω δηλαδή με σπουδές θεατρικές, σαν σκηνοθέτης, αλλά νομίζω φυσιολογικά με κέρδισε η ζωγραφική. Έτσι στα 19 μου βρέθηκα στο Λονδίνο σπουδάζοντας στο St Martin’s School of Art.
Δάσκαλοι ήταν πολλοί. Στο Λονδίνο δεν είχαμε το σύστημα του εργαστηρίου με έναν συγκεκριμένο καθηγητή, αλλά αντιθέτως περνούσαν, συμβούλευαν και συνομιλούσαμε με πολλούς. Δάσκαλοι ήταν φυσικά και οι μεγάλοι ζωγράφοι των μουσείων, θυμάμαι σχεδόν κάθε 2-3 μέρες βρισκόμουν στη National Gallery. Ήταν επίσης η εποχή που βλέπαμε εκθέσεις σε γκαλερί ζωγράφων-θρύλων, του Francis Bacon, του Lucian Freud, Richard Hamilton, Peter Blake. Επίσης θεωρώ δασκάλους μου σημαντικούς Έλληνες καλλιτέχνες, παρ’ όλο που ποτέ δεν παρακολούθησα την ΑΣΚΤ, όπως τον Γιάννη Μόραλη. Επιρροές σίγουρα υπήρξαν πολλές, αλλά πολύ συχνά εμπνεόμουν από καλλιτέχνες που δεν έχουν εκ πρώτης όψεως άμεση σχέση με τη δουλειά μου, όπως για παράδειγμα ο Bacon ή οι Αμερικανοί του αφηρημένου εξπρεσιονισμού, όπως ο Rothko ή ο Στάμος. Αγαπημένος μου βέβαια πάντα ήταν και είναι ο Σπύρος Παπαλουκάς, με τον οποίο έχω ασχοληθεί ιδιαιτέρα. Σημαντικό κομμάτι των επιρροών μου, αλλά και μαθητείας, υπήρξε όλη η βυζαντινή τέχνη – ασχολούμαι εξάλλου δημιουργικά εδώ και χρόνια με την εκκλησιαστική ζωγραφική.
Σχετικά με το περιεχόμενο της δουλειάς μου μπορώ να πω ότι κατά κύριο λόγο είμαι ζωγράφος, αλλά μεγάλο μέρος της αφορά και τη χαρακτική, την εικονογράφηση βιβλίων, περιστασιακά τη σκηνογραφία στο θέατρο αλλά και την εκκλησιαστική ζωγραφική, κυρίως τοιχογραφίες. Παράλληλα έχω έντονο θεωρητικό ενδιαφέρον για τις τέχνες και αυτό με οδήγησε στην έρευνα και επιμέλεια εκδόσεων και εκθέσεων (κυρίως για τον Σπύρο Παπαλουκά). Ασχολούμαι επιπλέον με τα εικαστικά έργα που συνδέονται με το Άγιον Όρος καθώς και με την ιστορία της Αγιορειτικής χαρακτικής ως επιμελητής της Αγιορειτικής Πινακοθήκης που λειτουργεί από τη μονή της Σιμωνόπετρας. Επίσης είμαι μέλος της καλλιτεχνικής επιτροπής του Μουσείου Νεοελληνικής Τέχνης Ρόδου.
Η δουλειά μου είναι ως επί το πλείστον ρεαλιστική, με τρόπο όμως που η αναπαράσταση με ενδιαφέρει πολύ λιγότερο από τον τρόπο με την οποία γίνεται. Έχω επίσης ένα έντονο ενδιαφέρον για τα υλικά και τις διάφορες τεχνικές που συχνά χρησιμοποιώ την ίδια περίοδο, στοχεύοντας σε παραλλαγές. Χρησιμοποιώ σχεδόν όλα τα μέσα, λάδια, ακρυλικά, καζεΐνη, αυγοτέμπερα, μολύβια, παστέλ, κάρβουνο, μονοτυπίες, κολλαγραφίες, χαλκογραφίες, ψηφιακές εκτυπώσεις και άλλα. Ίσως έχει δίκιο ένας φίλος συνάδελφος που με χαρακτηρίζει σαν φετιχιστή των υλικών. Εκ πρώτης όψεως δεν έχω τόσο αναγνωρίσιμο στυλ όσο ίσως άλλοι συνάδελφοι και αυτό μάλλον οφείλεται σε στοιχεία της προσωπικότητας μου εν γένει. Την ιδιαιτερότητα αυτή την παρομοιάζω συχνά με τις μουσικές μου προτιμήσεις: μεταφέρομαι εύκολα και με χαρά από την όπερα στο αραβικό ούτι, από το κλαρίνο και τη δημοτική μουσική στα μεσαιωνικά μαδριγάλια και από την εκκλησιαστική βυζαντινή ψαλμωδία στο ροκ. Νομίζω ότι με ενδιαφέρει πιο πολύ το ήθος παρά το ύφος.
β. Πώς βλέπετε τη σημερινή ζωγραφική στην Ελλάδα και στον κόσμο; Ποιες τάσεις διακρίνετε;
Αυτό είναι ερώτημα που απευθύνεται μάλλον σε ιστορικό τέχνης παρά σε δημιουργό. Παρ’ όλα αυτά βλέπω μια γενική επανάληψη πραγμάτων που έχουν ξαναγίνει, χωρίς αυτό να είναι απαραιτήτως κακό. Δεν είμαι υπέρ της καινοτομίας ως αυτοσκοπού. Από την άλλη θα ήθελα να δω κάτι που ενδεχομένως θα διαμορφώσει ιστορία. Είναι σίγουρο ότι έχουμε έξοχους καλλιτέχνες στη χώρα μας, αλλά νομίζω ότι επικρατούν κυρίως δυο κατευθύνσεις. Από τη μια, έργα με μια όψη νεωτερισμού και αντίδρασης σε κάτι κατεστημένο, χωρίς όμως να υπάρχει η αυθεντική επαναστατικότητα των μοντερνιστικών κινημάτων του 20ού αι. και κυρίως χωρίς να είναι σαφές ότι έχει γίνει πλήρως κατανοητό αυτό από το οποίο θέλει κανείς να απελευθερωθεί. Από την άλλη, μια εμμονή σε μια νέα παραστατική ζωγραφική που και για εμπορικούς λόγους έχει γίνει σχεδόν κυρίαρχη, η οποία όμως στην πλειοψηφία της είναι από ανούσια έως μερικές φορές και πολύ κακής ποιότητας. Και τα δύο αυτά σκέλη τείνουν συχνά σε έναν ακαδημαϊσμό που καταντά φολκλόρ. Πάντα, όπως είπα, υπάρχουν και οι λαμπρές εξαιρέσεις και αυτές μας κάνουν να ελπίζουμε.
γ. Υπάρχει εικαστική κριτική στη χώρα μας; Και ευρύτερα: διαπαιδαγωγείται ο νέος Έλληνας στην τέχνη, σ’ έναν τρόπο να αγαπάει το ωραίο ή να αναπτύσσει δικά του κριτήρια γι’ αυτό;
Ας είμαστε σαφείς, δεν υπάρχει. Έχει εκλείψει εδώ και χρόνια. Έχει δυστυχώς αντικατασταθεί κατά κύριο λόγο από δημοσιογραφικές παρουσιάσεις, συνήθως θετικές, των διαφόρων εκθέσεων παρά από αναλυτική και τεκμηριωμένη (προσωπική πάντα φυσικά) κριτική των δημιουργημάτων. Βλέπει βέβαια κανείς κάποιες προσπάθειες κυρίως στο διαδίκτυο παρά στον έντυπο λόγο. Αυτό σίγουρα εμποδίζει την κριτική σκέψη του κοινού και δεν βοηθάει στην ανάπτυξη προσωπικών κριτηρίων και εικαστικής παιδείας.
δ. Πόσο επηρέασε την αγορά των έργων τέχνης αλλά και την προσωπική σας δουλειά η κρίση των τελευταίων χρόνων (οικονομική και υγειονομική);
Οπωσδήποτε την επηρέασε. Τολμώ να πω όμως ότι ευτυχώς δεν με γονάτισε στο βαθμό που θα περίμενε κανείς. Στάθηκα τυχερός. Από την άλλη ο περιορισμός των πωλήσεων εν γένει και η συρρίκνωση εκθεσιακών πρωτοβουλιών είχε και ένα καλό, μια ευκαιρία ενδοσκόπησης και βαθύτερου κοιτάγματος για το τι είναι πράγματι σημαντικό και με νόημα πέραν ενός περιορισμένου χρονικού ορίζοντα.
ε. Ποια είναι τα επόμενα σχέδιά σας;
Συνεχίζω μια σειρά έργων που έχουν σχέση με την Οδύσσεια, κυρίως την τοπιογραφία της, αλλά πιο πολύ χρησιμοποιώ το κείμενο σαν πηγή έμπνευσης και λιγότερο σαν αφετηρία εικονογράφησης. Αποτελείται από μια σειρά έργων ζωγραφικής και μια σειρά ζωγραφισμένων βιβλίων καλλιτεχνών (artist books). Επίσης προετοιμάζω μια σχετικά μικρή αναδρομική έκθεση για το 2023.