Κι όμως θα συνεχίσω ν’ αναμετριέμαι με το θηρίο
προσδοκώντας μία μέρα
τη ματαίωση του αγώνα
να μην κηρύξω
Αλεξία Σχορτσιανίτη, Χοάνη
1. ΕΙΣ-ΑΓΩΓΙΚΑ
Έχει προσφυώς ειπωθεί ότι η έννοια της βίας για τον εγκληματολόγο είναι ό,τι και η έννοια της τρέλας για τον ψυχίατρο και της ανισότητας για τον κοινωνιολόγο. Στο άκουσμά της έρχονται στον νου τόσες πτυχές και θεωρίες που στο τέλος ο επιστήμονας σαστίζει.
Πολιτική βία, ενδοοικογενειακή βία, σεξουαλική βία, εργασιακή βία, κοινωνική βία, φυσική βία, συμβολική βία, ασυνείδητη βία, εικονική /ηλεκτρονική εκβιαστική βία, βία του πολέμου, βία της οικονομικής εξαθλίωσης, φυλετική/ρατσιστική βία, έμφυλη βία [γυναικοκτονίες, παιδοκτονίες] είναι κάποιες από τις χαρακτηριστικές μορφές της.
Η ποικιλομορφία των θεωριών που αναζητούν τα αίτιά της (κοινωνικές και βιολογικές οι δύο μεγάλες ομάδες) είναι ανάλογη της ποικιλίας των σχετιζόμενων πολλές φορές μεταξύ τους εκφάνσεων. Πολλά είναι λοιπόν τα αίτια της βίας, μία όμως η βασική παραδοχή: αυτή της καθολικότητας και διαχρονικότητας της βίας.
Οι βιολογικές, ψυχολογικές, ψυχαναλυτικές προσεγγίσεις της βίας ή ακόμα και οι κοινωνιολογικές εκδοχές της υποκουλτούρας ή της εγκληματικής βίας κινήθηκαν κατά βάση στο εμπειρικό ή θεωρητικό πεδίο της μονοπαραγοντικής ερμηνείας και στην κατάρτιση ενός καταλόγου εννοιών και τυπολογιών βίας.
2. ΘΕΩΡΗΤΙΚΑ
Η βία ιστορικά συνδέθηκε με τον Πολιτισμό, με τη Μυθολογία, με τη Θρησκεία, με το Ιερό, με τον Νόμο, με την πονηριά, με τον φόβο, με την ψυχασθένεια, με την τεχνολογία, με την οικονομία, αλλά πολύ πρόσφατα άρχισε μια πιο στοχευμένη και ουσιαστική μελέτη της βίας σε συνάρτηση με την πολιτική και ιδίως με τις εξουσιαστικές δομές. Μεταπολιτευτικά νέοι μύθοι της βίας άρχισαν να διατρέχουν όλη την ελληνική κοινωνία. Βία της κοινωνικής αντίστασης, της προσωπικής οργής, της καλής «τυραννοκτόνου» πρόθεσης. Όλες αυτές και άλλες πολλές εκδοχές έχουν βρει μια δικαιολογία αυτονομιμοποίησης και ένα ιδεολόγημα απονομιμοποίησης της παραβατικότητας ή και δοξολόγησης του εγκλήματος. Αυτός ο κύκλος της (νόμιμης;!) βίας του καθενός και πάντων εναντίον όλων, αυτή η καρικατούρα της Άγριας Δύσης οδηγούν σε ακραίες, ένθεν/κακείθεν, τυφλές εκ-ρήξεις χωρίς αρχή, αρχές και τέλος.
Ο κλοιός της κοινωνικής οργής αλλά και της προσωπικής ανασφάλειας, η αίσθηση ότι το αίμα επιταχύνει πολιτικά και κοινωνικά γεγονότα έχει μολύνει την κουλτούρα μας. Το μίσος των διαφορών και των διαφορετικοτήτων, η βία της καθημερινότητας και η άρνηση του οίκτου για τον πλαϊνό οδηγούν σε μια προκρούστεια κοινωνία που δεν αντέχει και δεν ανέχεται τον άλλον.
3. ΓΕΝΙΚΑ
Οι αντικοινωνικές πράξεις είναι συχνά το τελικό αποτέλεσμα και ενός «ελαττωματικού κοινωνικού χώρου» γιατί νοσηρός περίγυρος και νοσηρή συμπεριφορά είναι συνήθως άρρηκτα συνδεδεμένα. Η μελέτη του περιβάλλοντος αποτελεί ταυτόχρονα μελέτη των φυσικών και κοινωνικών παραγόντων που επιδράσανε στη βίαιη και εγκληματική συμπεριφορά. Εθνοτικά, οικονομικά, οικογενειακά, ιστορικά και άλλα δημογραφικά χαρακτηριστικά του πληθυσμού ερευνήθηκαν για να εντοπισθεί η σχέση πόλης-βίας.
Χωρίς να ξεχνάμε ότι οι παράνομες δραστηριότητες όχι μόνο συνυπάρχουν με νόμιμες ή περιθωριακές δραστηριότητες, αλλά και συντηρούν τις πόλεις διπλής ή τριπλής όψης (π.χ. περιοχές πλουσίων, περιοχές μεταναστών, περιοχές γκέτο), εξακολουθούμε να πιστεύουμε ότι έχει πλέον χαθε ί[οριστικά;] το συμβιωτικό πλαίσιο της περασμένης γενιάς: φυσικές γειτονιές, κοινωνικές κοινότητες, κοινωνικά δίκτυα και κυψέλες κοινής ζωής.
Μπορεί και στο τοτινό περιβάλλον συμβίωσης να ενυπήρχαν βία και σύγκρουση, αλλά τούτο δεν σήμαινε άρνηση αναγνώρισης κοινών αξιών. Το διεκδικούμενο σήμερα δικαίωμα στην (ασφαλή) πόλη συνδέεται, συν τοις άλλοις, και με την αναγνώριση/ τον σεβασμό/ τη ρύθμιση πολυπολιτισμικών αντιλήψεων και πρακτικών, αξίες και πρακτικές τις οποίες αγνοούσαμε για χρόνια,αλλά ακόμα και τώρα με δυσκολία δια-χειριζόμαστε.
Πρέπει πάντως να συμφωνήσουμε επί της αρχής. Δεν μπορεί η «δημοκρατική ανομία» [sic] να είναι χωρίς όρια και χωρίς ρυθμιστή, διότι τότε η κοινωνική ελευθερία αρνείται το κοινωνικό συμβόλαιο και οδηγεί σε χαοτικές καταστάσεις ανελευθερίας. Η συμψηφιστική βία μεταξύ αλληλομισούμενων [;] ομάδων και η άρνηση/αποδοχή της βίας μέσω ιδεολογημάτων, και όχι δια των ισχυόντων κανόνων, δεν θα ωφελήσει στο τέλος κανέναν. Η σχετικοποίηση νόμιμου/ άνομου μόνο σε περισσότερη καταστολή μπορεί να καταλήξει. Με την κάννη στον κρόταφο δεν λειτουργεί ούτε η κοινωνία ούτε η Δημοκρατία.
Η Δημοκρατία δεν πρέπει να φοβάται τους εχθρούς της όταν η ίδια αισθάνεται θεσμικά ισχυρή και πολιτικά νομιμοποιημένη. Κι αυτό δεν συμβαίνει με την ανακλαστική/παρορμητική αυστηροποίηση των ποινών για ειδεχθή εγκλήματα [για την ικανοποίηση του επικίνδυνου «περί δικαίου αισθήματος του λαού»], ούτε με τη δημιουργία αποδιοπομπαίων τράγων, ούτε με την πολιτικοποίηση της αστυνομικής αποτελεσματικότητας. Αυτό θα επιτευχθεί εάν κι εφόσον το πολιτικό μας σύστημα και κυρίως η ελληνική κοινωνία μπορούν και θέλουν να συμφωνήσουν ότι ο ποινικός κώδικας αποτελεί κι ένα σύνολο αξιών, τις οποίες έχουμε άπαντες προσυπογράψει, ότι ένας [κηρυχθείς από τα δικαστήριο] ένοχος εγκλήματος είναι ένοχος όποια άλλη ιδιότητα κι αν έχει ή προβάλλει, ότι στις φυλακές δεν εγκλείονται «πολιτικοί κρατούμενοι» αλλά [κυρίως] καταδικασθέντες για κακουργήματα, ότι η Αστυνομία συνιστά θεσμό προστασίας των πολιτών από τη θυματοποίησή τους [γι’ αυτό πρέπει να τιμωρούνται οι όποιες εκτροπές της] και τελικά ότι όσο επικίνδυνο κι αν είναι το δόγμα «Νόμος και Τάξη», άλλο τόσο και χειρότερο είναι το ιδεολόγημα «Ανομία και Αταξία».
4. ΕΙΔΙΚΑ
Τελευταία μας ανησυχεί η εγκληματικότητα του δρόμου, ιδίως των νέων, είτε σε σχέση με το περιθώριο είτε σε σχέση με τις συμμορίες [π.χ. φονικός χουλιγκανισμός]. Κλοπές, χρήσεις ουσιών, πορνεία, μαθητεία στην παρανομία κι εντέλει «αποκλίνων τρόπος ζωής» διευρύνουν το πλαίσιο της εγκληματικότητας. Η βία, η αταξία και η ανηθικότητα χωρίζουν συχνά την πόλη ή τη γειτονιά στα δύο. Στο ένα μέρος ισχύει ο νόμος, στο άλλο όχι. Στο ένα «αντεγκληματικός κώδικας αξιών», στο άλλο «εγκληματικός». Στο ένα η βία, στο άλλο η τάξη. Στο ένα «γκέτο», στο άλλο ανοικτή κοινωνία. Στο ένα ευμάρεια, στο άλλο φτώχεια. Στο ένα ανάπτυξη, στο άλλο υποβάθμιση.
Οι σκοτεινοί δρόμοι της βίας (οικογένεια+σχολείο) και οι άτυποι νόμοι του δρόμου (γειτονιά,συνοικία) τελικά διαμορφώνουν τους δικούς τους κώδικες επικοινωνίας κι επιβίωσης. Άρρωστος Οίκος. Άρρωστη Εκπαίδευση. Άρρωστη Πόλη. Κόκκινη γραμμή επιλογών (;), ατυχιών (;), δυστυχιών (;), πεπρωμένου (;). Πολλές φορές άγνωστη ή αντιφατική η προσέγγισή μας. Σίγουρα όμως, ως συγκοινωνούντα δοχεία, οι τρείς αυτοί παράγοντες κοινωνικοποίησης επηρεάζουν σημαντικά (αν δεν «καθοδηγούν») τη συμπεριφορά, στάση και φιλοσοφία ζωής του νέου ανθρώπου.
Η πόλη και η αστική κοινότητα, οι ομόκεντροι κύκλοι μας επιτρέπουν ν’ αποκωδικοποιήσουμε τόσο τις κοινωνικές αποστάσεις όσο και τις εγκληματικές συμπεριφορές. Οι ιστοί της ζωής φαίνεται να μην αντέχουν την πολιτισμική ετερογένεια και την κοινωνική διαφοροποίηση, γι’ αυτό κι εμφανίζονται ρωγμές κοινωνικής αποδιοργάνωσης. Η κοινωνική οικολογία δεν ερμηνεύει μόνο την αλληλεγγύη και την κοινωνική συνοχή αλλά εντοπίζει ταυτόγχρονα παρεκκλίνουσες συμπεριφορές. Ο αδρανοποιημένος ή ανίσχυρος κοινωνικός έλεγχος (αυτο)ρύθμισης της πόλης και η ανάπτυξη περιοχών με διαφορετικούς ηθικούς κώδικες, φέρνει νέες εικόνες του εγκλήματος.
Η «γλώσσα της βίας» κυριαρχεί και μιλιέται περισσότερο απ’ οποιαδήποτε άλλη στην οικογένεια, στο σχολείο, στον δρόμο, στη γειτονιά, στην πόλη. Ενδοοικογενειακές κακοποιήσεις, σχολεία-φρούρια, ενδιάμεσες συνοικίες της διαιρεμένης πόλης δίνουν την αίσθηση ενός ακήρυκτου πολέμου, τον οποίο αδυνατούν να ερμηνεύσουν οι (συχνά αμφιλεγόμενες κι αλληλοαναιρούμενες) θεωρίες ανδρισμού/θηλυκότητας ή πολυμορφίας της οικογένειας –εκτεταμένη, μονογαμική, νεοτοπική κ.λπ.– (όσον αφορά την ενδοοικογενειακή βία), το περιβόητο και υπερεκτιμημένο σχολικό bullying (όσον αφορά την ενδοσχολική βία) ή οι υποκουλτούρες βίας (όσον αφορά την ενδοαστεακή βία).
5. ΕΠΙ-ΜΥΘΙΟΝ
Κουλτούρα των διακρίσεων και των αποκλεισμών ή κουλτούρα των κινδύνων και του φόβου; Πόλεμος erga omnes; Το σύνδρομο του βίαιου κόσμου;
Ό,τι και να συμβαίνει κι όπως κι αν το ερμηνεύουμε, όσο ταχύτερα σπάσουμε την κόκκινη κλωστή κι αποβάλλουμε τη βία από τους θεσμούς και την κοινωνική μας λειτουργία τόσο το καλύτερο για τη Δημοκρατία μας.