Γιατί και πώς μεταφράζετε; Ποια είναι η καλύτερη και η χειρότερη στιγμή που θυμάστε ως μεταφράστρια στη διαδρομή σας;
Η επιθυμία της μετάφρασης γεννήθηκε νωρίς· κάθε φορά που διάβαζα κάποιο συναρπαστικό ξενόγλωσσο κείμενο, μου γεννιόταν η λαχτάρα να το αποδώσω στη γλώσσα μας, υπόρρητη προφανώς επιθυμία να το κατακτήσω, να το οικειοποιηθώ. Κάπου βρίσκονται καταχωνιασμένα παλιά, σχεδόν μισού αιώνα τετράδια, με τις πρώτες μου απόπειρες –στην ποίηση ιδίως. Εφηβικές και αδέξιες, με παρανοήσεις και λάθη, δοκιμές μιας μαθήτριας με άγνοια κινδύνου. Σκέφτομαι ότι μπορεί να επέδραμα με τόση απερισκεψία στα ξένα κείμενα, επειδή η μετάφραση εμπεριέχει ένα στοιχείο δοκιμασίας, που πολλοί το έχουν συνδέσει με τα πάθη του έρωτα –με την υποψία, δηλαδή, ότι ποτέ δεν θα υπάρξει κέρδος χωρίς απώλεια, ποτέ δεν θα επιτευχθεί η απόλυτη προσοικείωση. Αργότερα, η υποψία έγινε επίγνωση. Νομίζω ότι αυτή ακριβώς η επίγνωση υποχρεώνει τον μεταφραστή να κρατά μια στάση διακριτικού σεβασμού απέναντι στο πρωτότυπο, αφού παρά την οικειότητα που γεννά η κατατριβή με τις ξένες λέξεις, η απόσταση θα υπάρχει πάντα. Στη δουλειά του θα ταλαντεύεται αδιάκοπα ανάμεσα στην εγγύτητα προς το κείμενο και την απόσταση από αυτό, ώσπου να βρει εκείνο το σημείο ισορροπίας όπου το πρωτότυπο κείμενο θα διατηρεί τη γενεσιουργό του παρουσία μέσα στο μετάφρασμα χωρίς να απομυζά τους χυμούς του.
Καλύτερη, δηλαδή πιο ευφορική, στιγμή στη μεταφραστική μου διαδρομή ήταν η πρώτη μου μετάφραση, το μυθιστόρημα της Τόνι Μόρισον Τζαζ για τις εκδόσεις «Νεφέλη» –ίσως γιατί ακόμα προσερχόμουν αθώα και ενθουσιώδης στη μετάφραση, όχι ασφαλώς με την άγνοια κινδύνου της εφηβείας, αλλά με πολλές βεβαιότητες που στην πορεία κλονίστηκαν, θέλω να πιστεύω εποικοδομητικά. Ξαναμεταφράζοντας, πολλά χρόνια αργότερα, το βιβλίο για την επανέκδοσή του από τις εκδόσεις «Παπαδόπουλος», διαπίστωσα λάθη αλλά και φρεσκάδα, ένα είδος ελευθερίας –ευτυχώς όχι ασυδοσίας–, μια διακινδύνευση αρκετά παράτολμη. Η επιστροφή σ’ αυτήν την πρώτη μου απόπειρα ήταν πολύ διδακτική: κατάλαβα τη σημασία των ορίων που οφείλει να βάζει στον αναδημιουργικό του οίστρο ο μεταφραστής, ώστε η μεταμορφωτική του επέμβαση στο πρωτότυπο να μην το παραβιάζει.
Χειρότερη στιγμή ήταν μια εκτενής κακή κριτική που δέχτηκα πριν από είκοσι περίπου χρόνια. Στην αρχή με αναστάτωσε και με στενοχώρησε, αλλά στην πορεία αποδείχθηκε ευεργετική: με έκανε πιο προσεκτική, μου υπέδειξε, από άλλο βέβαια, δρόμο, αυτό που έλεγε ο Τίτος Πατρίκιος στους μαθητές του, στο πάλαι ποτέ ΕΚΕΜΕΛ: και για το bonjour ακόμα, όταν τα συμφραζόμενα μου γεννούν υποψίες, ανοίγω λεξικό.
Παρακολουθείτε την ξένη λογοτεχνία και προτείνετε τα βιβλία που σας ενδιαφέρουν ή τους συγγραφείς που αγαπάτε στους εκδότες; Επιλέγετε από προτάσεις εκδοτών με βάση το γούστο σας ή μπορεί να μεταφράσετε και βιβλία που δεν σας ενδιαφέρουν; Ποιους συγγραφείς που αγαπάτε και δεν έχουν μεταφραστεί ακόμη στην Ελλάδα θα θέλατε να μεταφράσετε;
Στο παρελθόν έχω κάνει κάποιες προτάσεις –άλλες εισακούσθηκαν, άλλες όχι. Σήμερα επιλέγω από τις προτάσεις των εκδοτών. Έχω μεταφράσει ελάχιστα βιβλία που δεν «ήταν του γούστου μου», διαπιστώνοντας, παραδόξως, ότι και αυτά είχαν κάτι να μου μάθουν και, εκτιμώντας, κατά τη διαδικασία, τον συγγραφέα και την τέχνη του. Aν υπάρχει ένα βιβλίο που θα ήθελα διακαώς να μεταφράσω (και είναι μια από τις προτάσεις μου που δεν ευδοκίμησαν) είναι το μυθιστόρημα ιδεών της Rebecca Goldstein 36 Arguments for the existence of God που εξερευνά με χιούμορ και διαύγεια τη θρησκευτική εμπειρία σε όλες τις εκφάνσεις της.
Ποια η σχέση μεταφραστή, συγγραφέα, επιμελητή και εκδότη;
Ο συγγραφέας είναι ένας νοητός συνομιλητής, αδιάκοπα «ωσεί παρών», στην εξέλιξη της μετάφρασης. Συνήθως δεν επικοινωνώ με τους (εν ζωή) συγγραφείς που μεταφράζω για να διευκρινίσω κάποια «σκοτεινά» σημεία του πρωτοτύπου, κι αυτό δεν οφείλεται σε υπερεκτίμηση της επάρκειάς μου, αλλά σε ένα είδος συστολής –προσπαθώ να λύσω μόνη μου ή με τη συνδρομή αλλόγλωσσων φίλων τα προβλήματα που ανακύπτουν. Αλλά με τους επιμελητές των μεταφράσεών μου τα πράγματα αλλάζουν. Ο καλός επιμελητής μπορεί να «διασώσει» τον μεταφραστή, επισημαίνοντας σφάλματα, ενδεχόμενες παρανοήσεις, κάποτε ακριβέστερες λύσεις. Στο πεδίο αυτό μπορεί να αναπτυχθεί μια πολύ γόνιμη σχέση και συνεργασία. Εκτιμώ και σέβομαι ιδιαίτερα αυτού του είδους την επιμέλεια· με συγκινεί η ουσιαστικά «αφανής», ανιδιοτελής συμβολή της. Από την άλλη πλευρά, ένας αδιάφορος, ή κακός επιμελητής, με εμμονές και γλωσσικούς αυτοπεριορισμούς, καθιστά δύσκολη τη συνεργασία. Αλλά ευτυχώς, όσο περνούν τα χρόνια, το είδος σπανίζει.
Σχολιάστε τη λογοτεχνική μετάφραση ως επάγγελμα στην Ελλάδα σήμερα.
Δύσκολο και επισφαλές. Οι συνθήκες που ορίζουν τη μεταφραστική εργασία ως μέσο βιοπορισμού δεν είναι οι καλύτερες. Η στενότητα χρόνου, οι κατά κανόνα μέτριες έως κακές απολαβές, δεν επιτρέπουν στον μεταφραστή να εγκύψει επί μακρό χρόνο στο κείμενο ώστε να διεισδύσει εις βάθος στον ανοίκειο κόσμο της ξένης δημιουργίας, να «ακούσει» τη γλώσσα, να αναπλάσει το ύφος και να διανοίξει έτσι στο πρωτότυπο ένα νέο πεδίο χωρικών και χρονικών αντηχήσεων. Ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, ότι ο ευσυνείδητος μεταφραστής γνωρίζει πολύ καλά πως η μετάφραση ποτέ δεν τελειώνει, πως πάντοτε υπάρχουν περιθώρια βελτίωσης, και πως κάθε φορά που θα διαβάζει το μετάφρασμά του θα σκέφτεται, «κι όμως, αυτό θα μπορούσα να το είχα πει κι αλλιώς…»
Επηρεάζει το διαδίκτυο τη λογοτεχνική μετάφραση σήμερα και αν ναι με ποιο τρόπο;
Το διαδίκτυο βοηθάει τον μεταφραστή να διαλευκάνει κάποιες ιδιωματικές εκφράσεις ή να λύσει απορίες σχετικές με πραγματολογικά στοιχεία του πρωτοτύπου. Είναι ανοιχτό και γενναιόδωρο –αρκεί να χρησιμοποιείται σωστά. Γι’ αυτό και σήμερα δεν χωρούν πραγματολογικά λάθη σ’ ένα μετάφρασμα. Θυμάμαι πόσο δυσκολεύτηκα (σε μια προ-διαδικτυακή εποχή, όταν μετέφραζα την Τόνι Μόρισον), να καταλάβω ποια τέλος πάντων ήταν αυτή η Madam C.J. Walker (δεν ήταν κάποια κυρία, ήταν η πιο διάσημη Αφροαμερικανική εταιρία καλλυντικών στον μεσοπόλεμο). Σήμερα, για την απάντηση, αρκεί μια γρήγορη πληκτρολόγηση στο Google.