Η εικόνα του δημοσιογράφου με το τσιγάρο να καίει ασταμάτητα και τον ίδιο να αναζητάει το ρεπορτάζ, να αγωνιά για τη διασταύρωση της είδησης και να πληκτρολογεί μανιωδώς σε ένα ντουμανιασμένο από καπνό, θορυβώδες γραφείο, έχει περάσει ανεπιστρεπτί. Βιώνοντας σήμερα την ανατολή της ΑΙ, ενδεχομένως σε μερικά χρόνια, και η ίδια η στερεοτυπική φιγούρα του δημοσιογράφου να εκλείψει ή να εντοπίζεται πλέον μόνο σε κάποια graphic novel ή σειρές εποχής σε δημοφιλείς πλατφόρμες.
Ο δημοσιογράφος σήμερα κατά κανόνα δεν εργάζεται σε συγκεκριμένο χώρο εργασίας, το άγχος του δεν είναι να διασταυρώσει, να ελέγξει την είδηση, αλλά να αναπαραγάγει την πληροφορία το συντομότερο δυνατό. Η καθιερωμένη σύσκεψη της συντακτικής επιτροπής της εφημερίδας, το «παίδεμα» για το αυριανό πρωτοσέλιδο έχουν παραχωρήσει τη θέση τους στις πλατφόρμες τροφοδοσίας πληροφοριών που με ελάχιστη ή καθόλου επεξεργασία θα διαχυθούν προς κατανάλωση. Η ιεράρχησή τους είναι πλέον στοχευμένη ώστε να απευθύνεται σε κατηγορίες κοινών, ελεγχόμενες από δυσδιάκριτα κέντρα, άμεσα όμως εναρμονισμένα με την παγκοσμιοποιημένη συνθήκη που διαμορφώνουν τις οικονομίες και κατ’ επέκταση τις κοινωνίες. Στην εποχή της πληθώρας πληροφοριών το αιτούμενο δεν είναι η διασταύρωση και η αξιολόγηση της είδησης, αλλά η στοχευμένη απεύθυνση της πληροφορίας.
Το διαδίκτυο και ο ψηφιακός κόσμος που εισέβαλαν ορμητικά τις τελευταίες δεκαετίες στις ζωές μας, με την πανδημία του κορονοϊού να επιταχύνει τις εξελίξεις, ουσιαστικά σάρωσαν και τον τομέα της ενημέρωσης, διαμορφώνοντας ένα νέο τοπίο στον χώρο του τύπου και συμβάλλοντας σε έναν μετασχηματισμό που είναι άμεσα συνδεδεμένος με την οικονομική και πολιτική διαχείριση. Η νέα συνθήκη βάζει επιτακτικά στο τραπέζι της συζήτησης την ίδια τη δημοσιογραφία, τη λειτουργία και τον ρόλο της. Πρωτίστως τον ρόλο της σε κοινωνίες κατακερματισμένες, δευτερευόντως τα μέσα που χρησιμοποιεί για την εκπλήρωση των βασικών αρχών της λειτουργίας της που είναι η δεοντολογία, ο έλεγχος της εξουσίας, ο κριτικός και παιδευτικός ρόλος της.
Δημοσιογράφοι που ζήσαμε τις «καλές εποχές» του επαγγέλματος, τότε που τα πόδια, το μυαλό και τα τηλέφωνά μας έπαιρναν φωτιά για να εντοπίσουμε την είδηση, να την καταγράψουμε να την αναλύσουμε, να εξηγήσουμε τα καθέκαστα πίσω από το γεγονός και να το παρουσιάσουμε υπό ένα κριτικό πρίσμα στον αναγνώστη, βιώνουμε σήμερα τον μεγάλο σεισμό στον τομέα της ενημέρωσης αμήχανοι και σχεδόν ανήμποροι αφ’ ενός να εξηγήσουμε, κυρίως όμως, να κατανοήσουμε αυτό που συμβαίνει.
Τι είναι η τεχνητή νοημοσύνη και πώς χειρίζεσαι το chat GPT; Αναμφίβολα αυτή η συνθήκη φέρει το νέο, οδηγεί σε άλλα δεδομένα, είναι άγνωστη, ενίοτε γοητευτική. Ποιος μπορούσε να φανταστεί πριν λίγα χρόνια ότι ο δημοσιογράφος θα έχει στη διάθεσή του έτοιμο κείμενο, χωρίς να χρειαστεί να μπει στη βάσανο της αναζήτησης των πηγών, της συλλογής των πληροφοριών και της συγγραφής του; Είναι όμως όλα τόσο αγγελικά πλασμένα; Κάθε άλλο. Το μοντέλο μαζικής δημιουργίας κειμένων προορισμένων για αναπαραγωγή, διευκολύνει αλλά και απειλεί. Δεν απειλεί μόνο τις θέσεις εργασίες των δημοσιογράφων. Προκαλεί σαρωτικές αλλαγές στο επάγγελμά τους και απαιτεί πολύ μεγάλη προσοχή για τα επόμενα βήματα, για την εκ νέου αναζήτηση των όπλων και των εργαλείων του. Κυρίως όμως για την αναζήτηση της αλήθειας.
Καθώς η τεχνητή νοημοσύνη αναπτύσσεται βασιζόμενη σε πολύ συγκεκριμένες πηγές, με κυρίαρχα τα αγγλοσαξονικά χαρακτηριστικά, το ίδιο το αποτέλεσμα που προκαλεί έχει ήδη αρχίσει να αναπαράγει αντίστοιχα μοντέλα σκέψης και δράσης. Είναι αυτά τα μοντέλα που πριν μερικούς αιώνες γέννησαν την αποικιοκρατία, εδραίωσαν την πατριαρχία ως κυρίαρχη κουλτούρα και παρήγαγαν σκληρές ιστορικές στιγμές στον πλανήτη. Είναι έτσι κατασκευασμένα αυτά τα μοντέλα ώστε να δημιουργούν και να αναπαράγουν την κυρίαρχη κουλτούρα.
Κανένα μέσο αφ’ εαυτού του δεν είναι κακό. Η χρήση του όμως είναι εκείνη που μπορεί να προκαλέσει κακό. Ο δημοσιογράφος βρίσκεται αυτή τη στιγμή αντιμέτωπος με δύο επιλογές. Ή να αποδεχτεί τον ρόλο του αντιγραφέα-διεκπεραιωτή, αναπαράγοντας κείμενα που θα δημιουργεί το chat GPT και κάθε μοντέλο τεχνητής νοημοσύνης, ή να ξαναθυμηθεί την ιδιοσυστασία του επαγγέλματός του και μια έννοια αποσιωπημένη εδώ και καιρό: το δικαίωμα στην ενημέρωση.
Το δικαίωμα αυτό στις μέρες μας καταστρατηγείται, καθώς η αλυσίδα από την αναζήτηση των πηγών μέχρι τη διαχείριση της πληροφορίας έχει ανατραπεί. Η επίθεση που δέχεται σήμερα η δημοσιογραφία έχει δείξει ήδη τα αποτελέσματά της. Ψευδείς ειδήσεις, παραπληροφόρηση, ελεγχόμενη ενημέρωση βρίσκονται στην ημερήσια διάταξη, απειλώντας όλες τις διαστάσεις της ενημέρωσης. Καταστρατηγείται έτσι η ίδια η Δημοκρατία.
Ο Τύπος δεν αποκαλείται τυχαία τέταρτη εξουσία. Οφείλει να εξουσιάζει την απόκρυψη, τη συγκάλυψη, τη διαπλοκή, την προκατάληψη, όλα εκείνα τα δίκτυα που λειτουργούν εναντίον του κοινωνικού, του δημόσιου συμφέροντος. Αυτή την κομβική στιγμή για την ύπαρξή του, το ζητούμενο δεν είναι αν η είδηση μεταδίδεται σε έντυπη ή ηλεκτρονική μορφή. Το επίδικο δεν είναι αν θα διαβάζουμε την είδηση στο χαρτί ή στο διαδίκτυο, αλλά να διασωθεί η «κουλτούρα» της εφημερίδας. Αυτή η κουλτούρα που δεν επιτρέπει να δημοσιευτεί οτιδήποτε εάν δεν έχει διασταυρωθεί, αυτή που δεν αποσιωπά γεγονότα για χάρη πολιτικών, οικονομικών, προσωπικών επιδιώξεων και διαπλοκών. Μια κουλτούρα που έχει ως προμετωπίδα την ηθική, τη δεοντολογία, την αισθητική, την εγγραμματοσύνη, την πολυφωνία, την ανεξιθρησκία απέναντι στην είδηση. Το τι και πώς το προβάλλει ο δημοσιογράφος, δεν είναι απλώς μια δουλειά, είναι υπόθεση δικαιοσύνης.
Στην αίθουσα εκδηλώσεων της ΕΣΗΕΑ κυριαρχεί, έτσι που να είναι σε όλους εμφανής, η φράση «Η δημοσίευσις είναι ψυχή της δικαιοσύνης». Η δημοσιογραφική κοινότητα συχνά τη λησμονεί. Η εποχή της υπερπληροφόρησης την φέρνει αντιμέτωπη με τον εαυτό της. Με την υποχρέωσή της να κατανοήσει καλά το παρόν, την επίθεση που δέχεται η δημοσιογραφία από την τεχνολογία, και να βρει τον καινούργιο βηματισμό της σε έναν κόσμο που αλλάζει ριζικά. Χωρίς τεχνοφοβικές αναστολές, χωρίς εμμονές, να σταθεί απέναντι στο νέο τοπίο και να ορίσει τους νέους κανόνες. Ναι, το ψηφιακό τοπίο είναι αρρύθμιστο, με πλείστες όσες νομικές και κυρίως ηθικές παραμέτρους που απαιτούν την προσοχή όλων, κρατών, πολιτών, επαγγελματιών, δημιουργών, καλλιτεχνών, και φυσικά δημοσιογράφων. Πρέπει να ρυθμιστεί, και οφείλει η δημοσιογραφική κοινότητα να απαιτήσει και να συμβάλει σ’ αυτή τη ρύθμιση. Γιατί η δημοσιογραφία έχει μέλλον, δεν μπορεί να μην έχει μέλλον. Κάποιες αναλαμπές έχουμε ήδη διακρίνει στην περίπτωση του σκληρά διωκώμενου Τζούλιαν Ασάνζ. Μέσα από το παράδειγμα της ερευνητικής δημοσιογραφίας, έτσι όπως το είδαμε να εφαρμόζεται στα weekiliks αλλά και στην ημεδαπή στην υπόθεση των υποκλοπών, του Ναυαγίου της Πύλου, των Τεμπών κ.α. φαίνεται καθαρά ο δρόμος. Για τη δημοσιογραφία μάλλον είναι μονόδρομος, αρκεί εμείς οι δημοσιογράφοι να το πιστέψουμε και να το επιδιώξουμε. Με άλλα λόγια, μέσα από την κρίση αυτής της μεταιχμιακής περιόδου να επανεφεύρουμε την αλφαβήτα της δημοσιογραφίας.
Ο Έρικ Χόμπσμπάουμ στην Εποχή των άκρων γράφει ότι η πτώση της ΕΣΣΔ δεν είναι κακό μόνο για τους λαούς της Σοβιετικής Ένωσης αλλά και για τους φτωχούς όλου του κόσμου. Παραφράζοντας τον κορυφαίο ιστορικό, δεν είναι υπερβολή να πούμε, ότι η πτώση της δημοσιογραφίας δεν πλήττει μόνο τους δημοσιογράφους αλλά τους πολίτες όλης της οικουμένης.
⸙⸙⸙
Η Πόλυ Κρημνιώτη είναι δημοσιογράφος, αρχισυντάκτρια Πολιτιστικού στην εφημερίδα Αυγή.