Δεν χρειάζονται ξεχωριστές συστάσεις για τον Αλέξη Πολίτη, ιδιαίτερα εδώ στα Χανιά όπου είναι όχι μόνο γνωστός αλλά και πολύ αγαπητός. Θα αρκεστώ στη διαπίστωση ότι οι εργασίες του είναι κάτι περισσότερο από μελέτες αναφοράς, αποτελούν πλέον καταστατικά έργα της νεοελληνικής φιλολογίας. Πρέπει να σημειωθεί και τούτο, ότι ο Αλέξης Πολίτης ενσαρκώνει στις μέρες μας την παράδοση της νεοελληνικής λογιοσύνης.
Το ερευνητικό ενδιαφέρον του Πολίτη για την ποίηση είναι πολύχρονο και αδιάλειπτο. Παρουσιάζει επίσης μεγάλο εύρος, καθώς εκτείνεται σε τρεις διακριτές περιοχές: το δημοτικό τραγούδι, την ποίηση του 19ου αιώνα (της ρομαντικής πεντηκονταετίας 1830-1880, αλλά και των επαναστατικών χρόνων που προηγήθηκαν) και τη μοντέρνα ποίηση. Καθεμιά από τις περιοχές αυτές ο Πολίτης την προσεγγίζει με διαφορετικούς στόχους και διαφορετική μεθοδολογία, εξού και ο πληθυντικός στον τίτλο της ομιλίας μου. Θα περιοριστώ σε ορισμένες συνοπτικές αναφορές στις δύο πρώτες ποιητικές περιοχές, για να επικεντρωθώ στην τρίτη. Θα επιχειρήσω να δείξω πώς ο Πολίτης, αντλώντας τα παραδείγματά του κυρίως από τη μοντέρνα ποίηση, συγκροτεί μια σκέψη ευρύτερα για τον ποιητικό λόγο.
«[…] όταν ξεκίνησα είχα κάποιο ενδιαφέρον για το δημοτικό τραγούδι. Με συγκινούσε ο λαός μας. Αυτά αγγίζουν την Αριστερά ‒βεβαίως, ταυτόχρονα, αγγίζουν και τον εθνικισμό. […] Ασχολήθηκα λίγο και με τη λαογραφία»[1]«Ο Αλέξης Πολίτης και η λογοτεχνία ως ιστορική πηγή. Συνέντευξη στον Ηλία Κανέλλη», TheBooks’ Journal, τχ. 94, Ιαν. 2019, σ. 41-45: 42. Στο ίδιο τεύχος οι Στέση Αθήνη, Γιάννης Ξούριας και Τριαντάφυλλος Ε. Σκλαβενίτης κρίνουν το βιβλίο του Πολίτη Η Ρομαντική λογοτεχνία στο εθνικό κράτος 1830-1880 (για το οποίο βλ. αμέσως παρακάτω).. Από το βιβλίο του για τα κλέφτικα τραγούδια[2]Αλέξης Πολίτης, Το δημοτικό τραγούδι. Κλέφτικα, Ερμής (Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη), Αθήνα 1973. Η εργογραφία του Πολίτη είναι διαθέσιμη στο https://www.philology.uoc.gr/uploads/politis_CV.pdf. Βλ. και την έντυπη μορφή της (μέχρι το 2015) στον τόμο Λόγος και χρόνος στη νεοελληνική γραμματεία (18ος-19ος αιώνας). Πρακτικά συνεδρίου προς τιμήν του Αλέξη Πολίτη, επιμ. Στέφανος Κακλαμάνης, Αλέξης Καλοκαιρινός, Δημήτρης Πολυχρονάκης, ΠΕΚ, Ηράκλειο 2015, σ. 797-815., τη μελέτη του για το δημοτικό τραγούδι στην Ιστορία του ελληνικού έθνους[3]Αλέξης Πολίτης, «Το δημοτικό τραγούδι», Ιστορία του ελληνικού έθνους, τόμ. ΙΑ΄, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1975, σ. 284-299. και τη δημοσίευση της διδακτορικής του διατριβής με θέμα την ανακάλυψη των δημοτικών τραγουδιών από τον Claude Fauriel[4]Αλέξης Πολίτης, Η ανακάλυψη των ελληνικών δημοτικών τραγουδιών. Προϋποθέσεις, προσπάθειες και η δημιουργία της πρώτης συλλογής, Θεμέλιο, Αθήνα 1984., ο Πολίτης δεν έχει πάψει να διερευνά συστηματικά το δημοτικό τραγούδι: το περιεχόμενο και τη μορφολογία του, τις λειτουργίες που επιτελούσε στην παραδοσιακή αγροτική κοινωνία, την ιδεολογία του, το πέρασμά του από την προφορική στη γραπτή παράδοση κ.λπ. Έτσι, το 2010 στον τόμο Το Δημοτικό τραγούδι θα μας προσφέρει, πλάι στη μελέτη και επιμέρους ζητημάτων, μια μακροσκοπική εξέταση και μια συνολική επισκόπηση του αντικειμένου[5]Αλέξης Πολίτης, Το Δημοτικό τραγούδι. Εποπτικές προσεγγίσεις. Περνώντας από την προφορική στη γραπτή παράδοση. Μικρά αναλυτικά, ΠΕΚ, Ηράκλειο 2010..
Σφαιρική εποπτεία ενός διευρυμένου συνόλου αποτελεί και η Ρομαντική λογοτεχνία στο εθνικό κράτος 1830-1880, που δημοσιεύτηκε το 2017.[6]Αλέξης Πολίτης, Η Ρομαντική λογοτεχνία στο εθνικό κράτος 1830-1880. Ποίηση, πεζογραφία, θέατρο, πνευματική κίνηση, αναγνώστες, ΠΕΚ, Ηράκλειο 2017.Το έργο αυτό αποτελεί μια στιβαρή σύνθεση ιστορικού και γραμματολογικού χαρακτήρα, μια ιστορία της λογοτεχνίας των ετών 1830-1880. Με το εγχείρημά του αυτό ο Πολίτης αναμετριέται με τη μορφή και το έργο του δασκάλου του Κ. Θ. Δημαρά, αλλά και του θείου του Λίνου Πολίτη. Διακρίνουμε την επιδίωξη του μελετητή να ξεπεράσει τους δασκάλους του, έχοντας βέβαια επίγνωση ότι για να το πετύχει αυτό θα πρέπει πρώτα να παλέψει με τον ίδιο του τον εαυτό για να γίνει όσο καλύτερος μπορεί. Η Ρομαντική λογοτεχνία στο εθνικό κράτος συμπληρώθηκε με την πρόσφατη έκδοση του βιβλίου 1821-1831: Μαζί με την ελευθερία γεννιέται και η καινούργια λογοτεχνία, όπου ο συγγραφέας εξετάζει τους τρόπους με τους οποίους η δυναμική που εκλύει η Επανάσταση του 1821 αποτυπώνεται στη λογοτεχνία και τη σκέψη των επαναστατικών χρόνων[7]Αλέξης Πολίτης, 1821-1831: Μαζί με την ελευθερία γεννιέται και η καινούργια λογοτεχνία. Ποίηση, πεζογραφία, λογιοσύνη, ΠΕΚ, Ηράκλειο 2021..
Ειδική μνεία αξίζει να γίνει και στο «Παρουσιολόγιο νεοελληνικής ποίησης 1800-1880», όπου επιχειρείται η καταγραφή όλων των νεοελληνικών ποιημάτων της συγκεκριμένης περιόδου[8]Αλέξης Πολίτης (με τη βοήθεια της Βασιλικής Παλαιοχώρη και του Παναγιώτη Αντωνόπουλου), «Παρουσιολόγιο νεοελληνικής ποίησης 1800-1880. Σύνταξη καταλόγου», Ρέθυμνο 2020, διαθέσιμο στην Ανέμη (https://anemi.lib.uoc.gr/metadata/2/a/7/metadata-1513076931-529866-15152.tkl). Ανάμεσα στις άλλες εργασίες υποδομής του Πολίτη βλ. και «Το ειδικό βάρος της ποίησης. Σύνταξη καταλόγου», Ρέθυμνο 2020, επίσης στην Ανέμη (https://anemi.lib.uoc.gr/metadata/a/e/0/metadata-1598425657-498590-3566.tkl)..
Όσον αφορά στην τρίτη ποιητική περιοχή, παρατηρούμε ότι οι πρώτες δημοσιεύσεις του για νεωτερικούς ποιητές είναι όψιμες: ένα άρθρο για τον Γιώργη Μανουσάκη και ένα για τον Μανόλη Αναγνωστάκη, δημοσιευμένα μόλις το 2005.[9]Πολίτης, «Οι δυσκολίες της κατανοητής ποίησης» [Για τον Γιώργη Μανουσάκη], Θαλλώ. Περιοδική έκδοση του Συνδέσμου Φιλολόγων Νομού Χανίων, τχ. 16, καλοκαίρι 2005, σ. 171-177· Πολίτης, «Ένα πορτρέτο ή μάλλον σκίτσο, γιατί τα χρώματα λείπουν» [Για τον Μανόλη Αναγνωστάκη], Θέματα Λογοτεχνίας, τχ. 30, Σεπτ.-Δεκ. 2005, σ. 12-17. Μπορούμε ενδεχομένως να μετακινήσουμε λίγο προς τα πίσω τη χρονολογία αυτή για να πάμε στο 2002, όταν δημοσίευσε μια μελέτη για τον Διονύση Σαββόπουλο[10]Πολίτης, «Φύσα θάλασσα πλατιά… Ο Διονύσης Σαββόπουλος και η γενιά του», Νέα Εστία, τχ. 1743, Μάρτ. 2002, σ. 461-471.· «ό,τι γράφει [ο Σαββόπουλος] δεν είναι μόνο τραγούδι, είναι και ποίηση που διαβάζεται εκτός μουσικής»[11]«Ο Αλέξης Πολίτης και η λογοτεχνία ως ιστορική πηγή. Συνέντευξη στον Ηλία Κανέλλη», ό.π., σ. 43.. Θα ακολουθήσουν μελέτες για τον Τίτο Πατρίκιο, τον Αργύρη Χιόνη και πάλι για τους Μανουσάκη, Αναγνωστάκη και Σαββόπουλο.
Δεν είναι πολλές οι δημοσιεύσεις αυτές, ειδικά εάν τις συγκρίνουμε με τις επιβλητικές συνθέσεις του για το δημοτικό τραγούδι και τη ρομαντική ποίηση. Με μια πρώτη ματιά θα έλεγε κανείς ότι το ενδιαφέρον του Πολίτη για τη μοντέρνα ποίηση είναι περιορισμένο. Τα πράγματα ωστόσο δεν είναι ακριβώς έτσι. Έχει ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε ότι είναι η μοντέρνα ποίηση που κυρίως τροφοδοτεί τον στοχασμό του πάνω στην ποίηση εν γένει. Το 2015 παρουσίασε στο Πνευματικό Κέντρο Χανίων έναν σεμιναριακό κύκλο δέκα μαθημάτων με τον γενικό τίτλο «Πώς λειτουργεί ένα ποίημα;» και τον υπότιτλο: «Σεμινάριο “μύησης” στον ποιητικό λόγο»[12]Μια συμπυκνωμένη εκδοχή του σεμιναρίου αυτού αποτελούν τα πέντε μαθήματα που έχουν αναρτηθεί στο Κέντρο Ανοικτών Διαδικτυακών Μαθημάτων Mathesis των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης: Αλέξης Πολίτης, «Η ποίηση ούτε λέγει ούτε κρύπτει αλλά σημαίνει. Πέντε μαθήματα με στόχο τη λίγο καλύτερη κατανόηση της ποίησης», διαθέσιμο στο https://mathesis.cup.gr/courses/course-v1:Philology+Phil2.1+21F/course/.. Κάθε μάθημα αρθρωνόταν γύρω από ένα ζήτημα θεωρητικού χαρακτήρα, για παράδειγμα: «Η ποίηση δεν λέει, δείχνει» ή: «Το θέμα ή ο τρόπος;». Τα ζητήματα αυτά ο ομιλητής τα πραγματευόταν αναλύοντας ποιήματα γραμμένα από ποιητές όπως ο Σολωμός και ο Χάινε, αλλά και οι Έζρα Πάουντ, Άρης Αλεξάνδρου, Μιχάλης Γκανάς, Αλέξανδρος Μάτσας, Στρατής Πασχάλης, Γιάννης Πατίλης, Γιώργης Παυλόπουλος, Λευτέρης Πούλιος, κ.ά. Ποιήματα μάλιστα που ο Πολίτης, συστηματικός μελετητής των ποιητικών ανθολογιών, είχε προηγουμένως συμπεριλάβει σε μια δική του καλαίσθητη ανθολογία, εκδομένη σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων με αφορμή την αφυπηρέτησή του από το Πανεπιστήμιο Κρήτης[13]Πολίτης, Μια προσωπική ανθολογία ποιημάτων. Μικρό αντίδωρο σε φίλους αγαπητούς, Ρέθυμνο 2013..
Μοντέρνοι επομένως είναι οι περισσότεροι ποιητές που κινητοποιούν τη σκέψη του για την ποιητική τέχνη, και όχι απαραίτητα όλοι μείζονες· πεποίθησή του είναι ότι «η ποίηση βρίσκεται και σε πιο δεύτερα ονόματα»[14]«Ο Αλέξης Πολίτης και η λογοτεχνία ως ιστορική πηγή. Συνέντευξη στον Ηλία Κανέλλη», ό.π., σ. 43.. Αντιλαμβανόμαστε επίσης ότι ο Πολίτης εντοπίζει άξια λόγου ποίηση και σε σύγχρονα έργα. Καλή ποίηση λοιπόν γράφεται και στις μέρες μας, αρκεί να κάνουμε τον κόπο να την αναζητήσουμε· αρκεί να πλησιάζουμε τα έργα με το ερώτημα «για να δούμε περί τίνος πρόκειται», που αποτελεί, σύμφωνα με τον ίδιο, το «στοίχημα του καλού αναγνώστη». Για να προσθέσει ότι αντίστοιχα «το στοίχημα του καλού ιστορικού είναι να περιορίζει όσο μπορεί την παρθενικότητα του αναγνώστη· ή μάλλον να τον προετοιμάζει για ένα δεύτερο στάδιο, πιο περίπλοκο ‒ να το πούμε συμβατικά, “για να ξαναδούμε, ξέροντας τώρα”»[15]Πολίτης, Αποτυπώματα του χρόνου. Ιστορικά δοκίμια για μια μη θεωρητική θεωρία, Πόλις, Αθήνα 2006, σ. 16-17..
Θα επιχειρήσω στη συνέχεια να περιγράψω σε αδρές γραμμές τον τρόπο με τον οποίο κατανοεί την ποίηση στις μελέτες του για τους νεωτερικούς ποιητές και στο σεμινάριο «Πώς λειτουργεί ένα ποίημα;». Θα με απασχολήσουν δύο ερωτήματα. Ποια είναι η μέθοδος ανάλυσης που εφαρμόζει; Και γιατί θεωρεί ότι αξίζει να διαβάζουμε ποίηση;
Στο άρθρο του για τον Μανουσάκη το 2005 ο Πολίτης υποστηρίζει ότι δουλειά του φιλολόγου είναι να εντάξει το ποιητικό έργο στο σύνθετο πλέγμα των αιτίων που οδήγησαν στη δημιουργία του:
Προχωράει [η επιστήμη της φιλολογίας] προς τον ίδιον τον συγγραφέα, επιχειρεί να τον βιογραφήσει, δηλαδή να τον ψυχολογήσει, να καταλάβει από κάποιες άλλες δικές του πράξεις ή σκέψεις τι ήθελε, ή τι θα ήθελε να πει. Περνάει έπειτα στους ομότεχνούς του, ευρύτερα, στην εποχή του, συνθέτει τον πνευματικό περίγυρο, ψάχνει για επιδράσεις, για δάνεια, και όλον αυτόν τον οπλισμό, θεωρία, ιστορία, τον έχει πάντα παρά πόδας […].[16]Πολίτης, «Οι δυσκολίες της κατανοητής ποίησης», ό.π., σ. 172. Ο αναγνώστης των παραπάνω γραμμών φέρνει στο νου του τον «νόμο των πολλαπλών αιτίων» του Κ. Θ. Δημαρά.
Στο ακόλουθο παράθεμα από το ίδιο άρθρο συνυπάρχει η προσέγγιση του ιστορικού της λογοτεχνίας με τη μέριμνα για τη μορφολογική ανάλυση:
Έτσι ο φιλόλογος έχει μπροστά του ευρύ πεδίο, έχει πολλά να πει: ιστορία, ανάλυση της κοινωνικής στιγμής, περιγραφή της περιρρέουσας ατμόσφαιρας, χρονολογίες· θεωρία, ανάλυση των αφηγηματικών τρόπων, δομή της αφήγησης, σχήματα λόγου, μεταφορές, μετωνυμίες, τεχνικές της μετρικής ‒ ή του ρυθμού αν δεν υπάρχει μέτρο.[17]Ό.π.
Γνωρίζουμε την εξαιρετικά οξυμένη ιστορική συνείδηση του Πολίτη, τον ουσιωδώς ιστορικό χαρακτήρα της σκέψης του. Στις αναλύσεις του ωστόσο, που συζητώ εδώ, η ιστορική οπτική έχει υποχωρήσει αισθητά. Παρακολουθούμε τον ερευνητή να αφήνει στην άκρη ένα σημαντικό μέρος του οπλισμού του, για να σκεφτεί αλλιώς, για να δοκιμάσει τη χρήση διαφορετικών εργαλείων. Δεν τοποθετεί τα εξεταζόμενα ποιήματα στα πολιτισμικά τους συμφραζόμενα ούτε τα αντιμετωπίζει ως ιστορική πηγή ή τεκμήρια ιδεών και συλλογικών νοοτροπιών. Η προσοχή του επικεντρώνεται στο ίδιο το ποίημα, στους μηχανισμούς της κατασκευής του, στους ποιητικούς τρόπους, σε ζητήματα επομένως ποιητικής. Η προσέγγιση παύει να είναι ιστορικο-γραμματολογική και γίνεται κειμενοκεντρική. Διόλου τυχαία δύο από τα δέκα μαθήματα του σεμιναρίου «Πώς λειτουργεί ένα ποίημα;» ήταν αφιερωμένα στην εξέταση ποιημάτων ποιητικής.
Θεωρώ ότι η εφαρμογή μιας κειμενοκεντρικής μεθόδου απορρέει από έναν ευρύτερο προβληματισμό αναφορικά με τη φύση του καλλιτεχνικού έργου. Τον προβληματισμό αυτό ο συγγραφέας είχε εκθέσει το 2006 στο προλογικό κεφάλαιο των Αποτυπωμάτων του χρόνου, όπου τόνιζε τη διττή σχέση του έργου τέχνης με τον χρόνο:
Κύκλος και ανάπτυγμα ‒ οι δύο νοητικές μορφές όπου αποτυπώνεται ο βιωμένος χρόνος. Ανάμεσά τους, το στάσιμο. Η κίνηση δεμένη με την ακινησία στο έργο της τέχνης. […] κάθε έργο τέχνης εμπεριέχει μια αίτηση ακύρωσης του χρόνου: γράφοντας, ζωγραφίζοντας, σκαλίζοντας τον πηλό ή το μάρμαρο, ο καλλιτέχνης προσπαθεί να νικήσει τον χρόνο, να φτιάξει κάτι ες αεί.[18]Πολίτης, Αποτυπώματα του χρόνου, ό.π., σ. 14-15.
Η αναζήτηση της αισθητικής τελειότητας είναι αλληλένδετη με την προσπάθεια του καλλιτέχνη να υπερνικήσει τους καταναγκασμούς που συνεπάγεται η ιστορικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης:
Δουλειά των ιστορικών είναι να σχετικοποιούν και την αισθητική, όπως δουλειά της τέχνης είναι, νομίζω, να την επαναφέρει στο προσκήνιο, να επιζητεί την απόλυτη ομορφιά ‒ κι ας ξέρει ότι δεν υπάρχει.
[…]
Όμως οι αλλαγές μάς πληγώνουν, γιατί μας θυμίζουν πως ο χρόνος σημαδεύει κι εμάς. Χτίζουμε λοιπόν πλάσματα ιδεατά και άχρονα, όχι εδώ στη γη, παρά αλλού, στη φαντασία μας, είτε στον Κάτω Κόσμο ή στον ουρανό ‒το μόνο ορατό αντικείμενο που δεν αλλάζει. Το Στάσιμο, η τέχνη, είναι το όνειρο για έναν κόσμο δικό μας, δημιούργημά μας, έξω από την ανθρώπινη μοίρα· η ιστορία είναι η συνειδητοποίηση αυτής της μοίρας. Μας χρειάζονται και τα δυο.[19]Ό.π., σ. 16, 18.
Εάν επομένως ο Πολίτης μετατοπίζει την έμφαση στο ίδιο το κείμενο, αφήνοντας αυτή τη φορά την ιστορία εκτός του ερευνητικού του πεδίου, είναι για να εξετάσει το ποίημα και ως αισθητικό κατόρθωμα, για να παρακολουθήσει τον δημιουργό στην εργώδη του προσπάθεια να κατακτήσει την ομορφιά, πλάθοντας μια «δυνητική πραγματικότητα», μια «νοητή υπερ-πραγματικότητα». Το ποίημα δεν απεικονίζει την πραγματικότητα, παρατηρεί ο μελετητής. Επικαλείται μάλιστα και την απόφανση του Τσβετάν Τοντορόφ ότι δεν υπάρχει, πρώτα, μια ορισμένη πραγματικότητα και, μετά, η αναπαράστασή της από το κείμενο. Και εξηγεί: «Η τέχνη είναι μια κατασκευή εκ του μηδενός, ένα αυτόνομο και ανεξάρτητο δημιούργημα»[20]Πολίτης, «Η ποίηση ούτε λέγει ούτε κρύπτει αλλά σημαίνει. Πέντε μαθήματα με στόχο τη λίγο καλύτερη κατανόηση της ποίησης», ό.π. Οι φράσεις του Πολίτη που παρατίθενται χωρίς να συνοδεύονται από βιβλιογραφική παραπομπή προέρχονται από τα διαδικτυακά αυτά μαθήματα..
Η αντίληψη για το λογοτεχνικό έργο ως κλειστό κείμενο χωρίς αναφορά στην πραγματικότητα κυριάρχησε στη θεωρία της λογοτεχνίας τις δεκαετίες του 1960 και του 1970. Ο δε Τοντορόφ, προτού στραφεί σε διαφορετικούς διανοητικούς ορίζοντες, υπήρξε ένας από τους πρωτεργάτες του γαλλικού δομισμού, θεωρητικής σχολής που κατεξοχήν προώθησε την αντίληψη αυτή. Άραγε πόσο κοντά έρχεται στις συγκεκριμένες θεωρητικές αντιλήψεις ο Πολίτης, όταν χαρακτηρίζει το έργο τέχνης ως «αυτόνομο και ανεξάρτητο δημιούργημα»; Από τη μια, πλησιάζει σε αυτές, στον βαθμό που θέτει τα ιστορικά και κοινωνικά συμφραζόμενα εντός παρενθέσεων και εστιάζει στην αισθητική διάσταση, στα μορφολογικά γνωρίσματα της ποίησης, με σκοπό την αναγωγή από το μεμονωμένο ποίημα στις γενικές αρχές που διέπουν το ποιητικό φαινόμενο ανεξάρτητα από τόπους και εποχές. Όπως ισχυρίζεται και στο άρθρο του για τον Μανουσάκη, για το οποίο έγινε ήδη λόγος, η επιστήμη της φιλολογίας «προσπαθεί από το μερικό να αναχθεί στο καθολικό, να συλλάβει δηλαδή την ίδια την ουσία της ποίησης, κάτι παραπάνω, την ουσία του ωραίου»[21]Πολίτης, «Οι δυσκολίες της κατανοητής ποίησης», ό.π., σ. 172.. Από την άλλη, παραμένει μακριά από τις θεωρητικές αναζητήσεις του ’60 και του ’70, καθώς πεποίθησή του είναι ότι μπορούμε να ανιχνεύσουμε στο ποίημα την υπόσταση του δημιουργού του και έτσι να εμβαθύνουμε στη γνώση της ανθρώπινης ύπαρξης. Γι’ αυτό και υποστηρίζει: «Για να κατανοήσω την ποίηση δεν μου χρειάζεται τίποτε άλλο εκτός από την πείρα της ζωής, και βέβαια να προσέξω και να επιμείνω» (η έμφαση δική μου).
Ένα παράδειγμα των δεσμών που μπορεί να έχει η ποίηση με τον κόσμο της ανθρώπινης εμπειρίας: «Αυτή είναι η δουλειά της ποίησης. Να συγκινηθώ εγώ με τα προβλήματα που είχε ο Καρυωτάκης»[22]«Ο Αλέξης Πολίτης και η λογοτεχνία ως ιστορική πηγή. Συνέντευξη στον Ηλία Κανέλλη», ό.π., σ. 45.. Με άλλα λόγια, η ποίηση μας βοηθά να επικοινωνήσουμε με τον άλλο, τον διαφορετικό από εμάς, τον απομακρυσμένο στον χώρο και τον χρόνο. Ακόμα περισσότερο: μας επιτρέπει να μπούμε στη θέση του άλλου. Η ανάγνωση ανοίγει τη δυνατότητα μιας λεπτότερης και βαθύτερης κατανόησης των άλλων, συμβάλλοντας έτσι και στην καλλιέργεια της δικής μας αυτογνωσίας.
Ζητούμενο επομένως για τον μελετητή είναι η συνδυαστική εξέταση της αισθητικής λειτουργίας της ποίησης με τη γνωστική. Εάν θελήσουμε να εντάξουμε το ζητούμενο αυτό σε ευρύτερα πνευματικά συμφραζόμενα, θα το τοποθετήσουμε στην παράδοση του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Ο Τοντορόφ, πολύ καιρό μετά τη θητεία του στον δομισμό, θα συνοψίσει ως εξής τις επιδιώξεις του Διαφωτισμού στο πεδίο της αισθητικής:
Όλη η αισθητική του Διαφωτισμού, που την ενσαρκώνουν σε διαφορετικούς βαθμούς οι Shaftesbury, Vico, Baumgarten, Lessing, Kant, Madame de Staël ή Benjamin Constant, κατορθώνει να διατηρήσει αυτή την ασταθή ισορροπία: από τη μια πλευρά, αντίθετα με τις κλασικές θεωρίες, μεταθέτει το κέντρο βάρους από τη μίμηση στην ωραιότητα και επιβεβαιώνει την αυτονομία του έργου τέχνης. Από την άλλη, αυτή η αισθητική δεν αγνοεί καθόλου τη σχέση που συνδέει τα έργα με την πραγματικότητα: τα έργα βοηθούν στο να τη γνωρίσουμε και έτσι δρουν επ’ αυτής. Η τέχνη ανήκει πάντα στον κοινό κόσμο των ανθρώπων.[23]Τσβετάν Τοντορόφ, Η λογοτεχνία σε κίνδυνο, μτφρ. Χρύσα Βαγενά, εισαγωγή Νάσος Βαγενάς, Πόλις, Αθήνα 2013, σ. 71.
Δεν εκπλήσσει η συνάφεια των αισθητικών αντιλήψεων του Πολίτη με τις παραπάνω αρχές: όλη η διανοητική του συγκρότηση τον καθιστά γνήσιο πνευματικό παιδί του Διαφωτισμού.
Βασική παραδοχή του τιμώμενου είναι πως όλοι μπορούν να προσλάβουν τη λογοτεχνία, «όλοι την έχουν ανάγκη, όλοι τη χαίρονται». Ο ίδιος έχει δείξει έμπρακτα πώς εννοεί την παραδοχή αυτή. Στα πανεπιστημιακά του μαθήματα είχε βέβαια διδάξει μοντέρνα ποίηση ‒είχε επίσης αφιερώσει μια από τις παραδόσεις του εξολοκλήρου στον Σαββόπουλο. Αυτό που ωστόσο συμβαίνει από τα μέσα της πρώτης δεκαετίας του αιώνα μας και εξής είναι ότι μιλά για την ποίηση ολοένα και περισσότερο σε περιστάσεις και σε χώρους που δεν είναι ακαδημαϊκοί: στα Χανιά, για παράδειγμα, σε εκδηλώσεις του Συνδέσμου Φιλολόγων, του Θεάτρου Κυδωνία και της Δημοτικής Βιβλιοθήκης· ή στα Ρούστικα Ρεθύμνης, στην πλατεία του χωριού, στην ετήσια αυγουστιάτικη εκδήλωση του Ομίλου Φίλων του ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη (Ομίλου του οποίου διατέλεσε και πρόεδρος επί έξι χρόνια). Τα περισσότερα από τα άρθρα του για τους νεωτερικούς ποιητές προήλθαν από αυτές τις ομιλίες. Όσο για το σεμινάριο στα Χανιά το 2015, είχε φροντίσει να γίνει σαφές ότι η προηγούμενη γνώση ή ενασχόληση με την ποίηση δεν αποτελούσε προαπαιτούμενο για την παρακολούθησή του. Διαπιστώνουμε επομένως το ολοένα και μεγαλύτερο άνοιγμα του Πολίτη σε κοινό που δεν είναι πανεπιστημιακό ούτε αποτελείται αποκλειστικά από φιλολόγους, με αποκορύφωμα τη διαδικτυακή ανάρτηση των πέντε μαθημάτων του για την ποίηση στην πλατφόρμα Mathesis. Ο Πολίτης δεν πιστεύει ότι η ποίηση αφορά λίγους ούτε ότι τα πορίσματα της επιστημονικής μελέτης της θα πρέπει να απολήγουν στους κύκλους των ειδικών. Τόσο η ποίηση όσο και η φιλολογία έχουν αξία και χρησιμότητα για τον καθημερινό βίο μας, άρα δεν μπορούν να λειτουργούν ερήμην της κοινωνίας.
Θα ολοκληρώσω την ομιλία μου με ένα σχόλιο για τον τιμώμενο όχι πια ως φιλόλογο αλλά ως ιστορικό και ευρύτερα ως διανοούμενο, προκειμένου να δώσω και ένα παράδειγμα της πνευματικής του εγρήγορσης. Στα Αποτυπώματα του χρόνου αναδημοσιεύεται μια βιβλιοκρισία για τον δωδέκατο τόμο της Ιστορίας του ελληνικού έθνους, που είναι αφιερωμένος στην Επανάσταση του 1821· βιβλιοκρισία που δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1977. Έγραφε τότε ο Πολίτης:
Η Επανάσταση δεν πέτυχε τους στόχους της. Συντρίφτηκε κάποια στιγμή στρατιωτικά, γύρω στα 1826-27 (και το γεγονός αυτό αποσιωπάται συστηματικά), συντρίφτηκε ιδεολογικά· η νεαρή αστική τάξη υποχώρησε και παρέδωσε την ηγεσία. […] Η Επανάσταση έληξε με τη δημιουργία ενός μικρού αυταρχικού βασίλειου· την ύπαρξή του, όπως και τα όρια, και φυσικά τον τρόπο διακυβέρνησης την αποφάσισαν οι ξένες δυνάμεις, χωρίς κανένα «φιλελληνικό» γνώρισμα.[24]Πολίτης, Αποτυπώματα του χρόνου, ό.π., σ. 196
Στο τέλος της αναδημοσιευμένης βιβλιοκρισίας, δίπλα στην παραπομπή στην πρώτη δημοσίευση (εφ. Η Αυγή, 17.4.1977), ο Πολίτης έχει προσθέσει το εξής λακωνικό σχόλιο:
Σήμερα [δηλαδή το 2006] δεν θα υποστήριζα τη διατύπωση «η Επανάσταση δεν πέτυχε τους στόχους της».[25]Ό.π., σ. 197.
Όταν ισχυριζόταν, εν έτει 1977, ότι η Επανάσταση δεν πέτυχε τους στόχους της, ο συγγραφέας συντονιζόταν με το κυρίαρχο τότε, στον χώρο της μαρξιστικής σκέψης, ιστοριογραφικό σχήμα της «ανολοκλήρωτης» Επανάστασης[26]Βλ. για παράδειγμα τις απόψεις του Φίλιππου Ηλιού για την Επανάσταση του 1821 όπως τις συστηματοποιεί και τις εξετάζει η Πόπη Πολέμη, «Ο ήχος της σιωπής: ο Φίλιππος Ηλιού και η Ελληνική Επανάσταση», διαθέσιμο στο https://aski1821.gr/iliou-polemi/, τελευταία επίσκεψη 15.12.2021 (βλ. και την έντυπη δημοσίευση: Τα Ιστορικά, τχ. 73, Οκτ. 2021). Γενικά για το ιστοριογραφικό σχήμα της «ανολοκλήρωτης» Επανάστασης στην αριστερή διανόηση της Μεταπολίτευσης, βλ. Γιάννης Βούλγαρης, Ελλάδα: μια χώρα παραδόξως νεωτερική, Πόλις, … Συνέχεια.... Η επιστημονική όμως γνώση που έχει αποκτηθεί έκτοτε επιτρέπει πλέον την επανεξέταση και αμφισβήτηση του σχήματος αυτού. Παρακολουθώντας προσεκτικά την πορεία της ιστορικής έρευνας, ο Πολίτης είχε ήδη αντιληφθεί, το 2006, την αναγκαιότητα μιας διαφορετικής ματιάς πάνω στην Επανάσταση. Με το σχόλιό του εκείνο στεκόταν κριτικά απέναντι στις αντιλήψεις μιας ολόκληρης εποχής και συνάμα αναθεωρούσε τις δικές του προηγούμενες απόψεις, προσφέροντας έτσι το παράδειγμα μιας σκέψης που έχει ενσωματώσει τον κριτικό αυτοέλεγχο.
Διαβάζουμε στις ακροτελεύτιες γραμμές του τόμου Το Δημοτικό τραγούδι:
Στρίβει σαν μελωδία, με δύσκολα κλειδιά, με λόγια που δεν μπόρεσα, ούτε τούτη τη φορά… Αυτά τα λόγια του Διονύση Σαββόπουλου, επίμετρο-κατακλείδα στον δίσκο του Η Ρεζέρβα, 1979, έχουν βαθιά τρυπώσει στο μυαλό μου από τότε· ένα βιβλίο, ένα θέμα δηλαδή, για τον συγγραφέα δεν τελειώνει ποτέ ‒ κάποτε όμως πρέπει να τελειώσει για τους αναγνώστες του.[27]Πολίτης, Το Δημοτικό τραγούδι, ό.π., σ. 418.
Αδιάλειπτη είναι η έγνοια του Πολίτη για τους αναγνώστες, τους ακροατές, τους μαθητές του. Με γενναιοδωρία και χαρά προσφέρει πάντα τους καρπούς της έρευνας και της μελέτης του. Η αποψινή εκδήλωση αποτελεί μικρό αντιχάρισμα για την πολύπτυχη προσφορά του στα νεοελληνικά γράμματα.
