α. Πώς μπήκατε στη ζωγραφική, ποιες ήταν οι αφορμές, οι δάσκαλοι, οι επιρροές, πώς θα χαρακτηρίζατε τη δουλειά σας από άποψη θεματικών/υλικών/τεχνικής;
Όλα ξεκίνησαν το 1967, όταν στα 14α γενέθλιά μου μια ξαδέλφη μου μού χάρισε ένα βιβλίο για τον Vincent Van Gogh. Αυτό ήταν! Εντυπωσιάστηκα τόσο πολύ από τα έργα και τη ζωή του ανθρώπου, ώστε άρχισα αμέσως να ζωγραφίζω από τις φωτογραφίες των έργων του! Μέχρι τότε δεν είχα καμμιά επαφή με σχέδιο και ζωγραφική, ούτε στην οικογένεια υπήρχε καμμιά σχέση. Σε λίγους μήνες ανακοίνωσα στους γονείς μου ότι θα γίνω ζωγράφος. Χλιαρές αντιδράσεις και στενοχώρια του πατέρα που με προόριζε για έμπορο, όπως ήταν κι εκείνος.
Έτσι, ενώ ήμουν σχετικά καλός μαθητής, άρχισα να παρατάω τα μαθήματα και να ζωγραφίζω συνέχεια. Λίγο μετά άρχισα να παρακολουθώ μαθήματα σχεδίου και χρώματος στο εργαστήρι του Γιώργου Βογιατζή, προετοιμαζόμενος για την Α.Σ.Κ.Τ. Εκείνα τα δύο χρόνια έμαθα πάρα πολλά κυρίως στο σχέδιο, που θεωρώ ότι είναι από τα θεμέλια της ζωγραφικής, με τον σπουδαίο αυτόν ζωγράφο και Δάσκαλο!
Έδωσα εξετάσεις στην Σχολή, δεν πέρασα και λίγους μήνες μετά έφυγα στο εξωτερικό. Περιπλανήθηκα σε Γαλλία και Ολλανδία και τελικά κατέληξα στην Αγγλία και συγκεκριμένα στο όμορφο Μπρίστολ. Τα χρόνια αυτά των σπουδών στην Αγγλία ήταν από τα καλύτερα της ζωής μου. Στο Filton Technical College στο Μπρίστολ όπου και εκεί είχα πολύ καλούς δασκάλους (Μervin Payne, Pat Farrell κ.λπ.). Επισκέφτηκα μουσεία, μελέτησα τα κινήματα και τους ζωγράφους και κατέληξα στον Κυβισμό και στον Πικάσο (που ζούσε τότε ακόμα το 1972) και τον Μπρακ και στους μετακυβιστές της περιόδου 1910-1930. Τότε δημιούργησα αρκετά έργα σημαντικά για μένα, που με οδήγησαν στο να εισαχθώ στο Slade School of Fine Arts στο Λονδίνο, μια από τις καλύτερες σχολές Καλών Τεχνών.
Στην πόλη αυτή με τα πολλά μουσεία και γκαλερί γνώρισα και μελέτησα επίσης πολλά. Η δουλειά μου έχει επιρροές, όπως ανέφερα και πιο πάνω, κυρίως από τον Κυβισμό και στοιχεία από τον Ρεαλισμό και τον Σουρεαλισμό. Με ενδιέφεραν πολύ και τα έργα των Μεξικανών ρεαλιστών (Ριβέρα, Σικουέιρος κ.λπ.) και της Ρωσικής Πρωτοπορίας (Μάλεβιτς, Πόποβα κ.λπ.). Τέλος, μου αρέσουν όλα τα υλικά της ζωγραφικής. Χρησιμοποιώ και ακουαρέλες και τέμπερες και ακρυλικά και λάδια και κολλάζ και λαδοπαστέλ και γενικά δοκιμάζω και πειραματίζομαι στα πάντα!
β. Πώς βλέπετε τη σημερινή ζωγραφική στην Ελλάδα και στον κόσμο; Ποιες τάσεις διακρίνετε;
Δύο τάσεις υπάρχουν τα τελευταία 50 χρόνια στα εικαστικά δρώμενα, και στην Ελλάδα και στον κόσμο. Απλά σε μας έρχονται όλα με πολλά χρόνια καθυστέρηση. Μία μειοψηφία παραστατικής ή και αφαιρετικής ζωγραφικής, σε τελάρο και μουσαμά. Και μια πλειοψηφία εννοιολογικής και πολύ, θα έλεγα, δήθεν τέχνης, που χρειάζονται πολλούς κριτικούς, ιστορικούς, επιμελητές και «θεωρητικούς» για να εξηγήσουν και να αναλύσουν τι θέλει να πει ο… δημιουργός! Όπως καταλαβαίνετε δεν «βλέπω με καλό μάτι» όλη αυτήν την πληθώρα «έργων» που παρουσιάζονται σε μυστήριες γκαλερί, μουσεία δήθεν «σύγχρονης» τέχνης και φουάρ σε πολλές χώρες του κόσμου, που περνούν αδιάφορα από τη μεγάλη πλειοψηφία των ανθρώπων.
Αυτή ήταν και η μεγάλη μου απογοήτευση τον καιρό που ήμουν στο Λονδίνο και στην περίφημη εκείνη σχολή (Slade…), για μεγάλο διάστημα δεν έλεγαν τίποτα για σχέδιο, μοντέλο, φόρμες και οτιδήποτε άλλο που θα βοηθούσε τους νέους ζωγράφους να δουλέψουν την τέχνη και την τεχνική τους, ώστε μετά να προχωρήσουν και προς την αφαίρεση αν ήθελαν (όπως μάθαινα από φίλους ότι γινόταν στην ΑΣΚΤ με τους σπουδαίους δασκάλους Μόραλη, Νικολάου, Μαυροΐδη και άλλους), και όχι να ξεκινάς από το τέλος, χωρίς βάσεις και θεμέλια…
γ. Υπάρχει εικαστική κριτική στη χώρα μας; Και ευρύτερα: διαπαιδαγωγείται ο νέος Έλληνας στην τέχνη, σ’ έναν τρόπο ν’ αγαπάει το ωραίο ή να αναπτύσσει δικά του κριτήρια γι’ αυτό;
Τα τελευταία χρόνια, που η κυκλοφορία και η ποιότητα των εφημερίδων έχει πέσει σε πολύ χαμηλά επίπεδα, η εικαστική κριτική έχει εξαφανιστεί! Πολύ λίγα γράφονται πλέον για εκθέσεις εικαστικών. Καμμιά φορά μόνο γίνονται παρουσιάσεις καλλιτεχνών και αυτές τις πιο πολλές φορές με αφορμή τον θάνατο κάποιου! Η τηλεόραση μεμονωμένα ασχολείται με το θέμα, κυρίως η δημόσια, η ιδιωτική καθόλου. Αλλά και στο διαδίκτυο και στα social media , όπως τα λέμε ελληνικά, μόνο πληρωμένες καταχωρήσεις φαίνονται!
Το πρόβλημα στη διαπαιδαγώγηση και στην καλλιέργεια της αισθητικής ξεκινά κυρίως από την εκπαίδευση και τα σχολεία (από νηπιαγωγείο μέχρι και το Λύκειο…). Τα παιδιά ζωγραφίζουν πολύ ωραία, αυθόρμητα και ανεπηρέαστα μέχρι να πάνε σχολείο. Εκεί αρχίζουν τα δύσκολα. Πρέπει και ξανά πρέπει, και όλα αλλάζουν. Λίγα πράγματα μαθαίνουν στο Δημοτικό και σχεδόν τίποτα στο Γυμνάσιο. Για το Λύκειο, μόλις πριν έναν χρόνο καταργήθηκαν τα εικαστικά… Οπότε για ποια διαπαιδαγώγηση να μιλήσουμε; Πώς να μάθει να αγαπάει το ωραίο και να έχει αισθητική; Από την τηλεόραση; Έτσι απομένει το ατομικό του κριτήριο. Μόνος πρέπει να ψάξει, να μάθει, να παρατηρήσει. Είναι εύκολο αυτό; Πιστεύω πως όχι. Μέσα στον εξωφρενικό ρυθμό που ζούμε και το πόσο πολύπλοκη έχει γίνει η ζωή μας, άντε να έχει κουράγιο ο άλλος να διαβάσει, να δει θέατρο, να επισκεφτεί εκθέσεις ζωγραφικής… Γι’ αυτό και το επίπεδο του πολιτισμού στη χώρα μας βρίσκεται τόσο χαμηλά. Κάποιοι λίγοι ενδιαφέρονται για την Τέχνη γενικότερα! Ενώ γίνονται πολλά ωραία και σημαντικά πράγματα σε όλες τις μορφές τέχνης, δυστυχώς πολύ μικρό ποσοστό ανθρώπων τα παρακολουθεί…
δ. Πόσο επηρέασε την αγορά των έργων τέχνης αλλά και την προσωπική σας δουλειά η κρίση των τελευταίων χρόνων (οικονομική και υγειονομική);
Από την αρχική περίοδο της κρίσης, μόλις ήρθε το ΔΝΤ στην Ελλάδα και άρχισε το πρώτο μνημόνιο, η διακίνηση και αγορά έργων τέχνης έπεσε κατακόρυφα. Έτυχε μόλις εκείνη την εποχή να είχα προγραμματισμένη έκθεση η οποία, λόγω και των φοβιών του κόσμου, πήγε πολύ μέτρια! Και η κατάσταση αυτή συνεχίστηκε καθ’ όλη αυτήν τη δεκαετία μέχρι το 2018 που βγήκαμε από τα μνημόνια. Και μετά ήρθε και η πανδημία του κορονοϊού και τα αποτελείωσε με τους πολύμηνους εγκλεισμούς. Με δυσκολία γίνονταν και οι εκθέσεις και οι πωλήσεις… Γιατί και τα έργα τέχνης και η ζωγραφική ήταν 25η προτεραιότητα των ανθρώπων που δεν είχαν ούτε τα βασικά για την επιβίωσή τους. Οπότε και η διαβίωση των εικαστικών ήταν πολύ προβληματική, αφού δεν έχουν ούτε κοινωνική ασφάλιση ούτε φαρμακευτική ή νοσοκομειακή νοσηλεία!
Τώρα από άποψη προσωπικής εργασίας τα πράγματα πήγαν πολύ καλύτερα, γιατί οι τέχνες σε περιόδους κρίσης ανθίζουν πολύ περισσότερο από περιόδους όπου όλα είναι ευνοϊκά. Έτσι και σε μένα βγήκαν πάρα πολλά έργα είτε γύρω από την κρίση είτε γενικότερα για κοινωνικά θέματα. Ειδικά στον πρώτο εγκλεισμό, τον Μάρτη του 2020, ντρέπομαι που θα το πω, αλλά πέρασα πολύ καλά. Ησυχία στο ατελιέ, πολλή ζωγραφική εργασία, χωρίς καμία άλλη ενασχόληση και χωρίς τίποτα να με αποσπά. Όποτε ζορίζομαι ή πιέζομαι από εσωτερικούς και εξωτερικούς παράγοντες εργάζομαι πιο αποδοτικά και με περισσότερη όρεξη. Οι δύσκολες καταστάσεις που μας περιτριγυρίζουν οξύνουν την έμπνευση, τη δημιουργία και την τάση να τα αναδείξουμε όλα αυτά!
ε. Ποια είναι τα επόμενα σχέδιά σας;
Μετά την τελευταία μου έκθεση στη Γκαλερί «Χρυσόθεμις» στο Χαλάνδρι, με τίτλο «Ημερολόγια δεκαετίας 2011-2021», που τέλειωσε στις 20 Νοεμβρίου 2021, έχω ήδη αρχίσει να εργάζομαι πάνω στα καινούργια μου θέματα. Ετοιμάζω μια εργασία σε μεγάλα τελάρα με προσωπογραφίες και φιγούρες ανθρώπων που επηρέασαν τη ζωή μου από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας. Τώρα βρίσκομαι ακόμη στα προσχέδια. Θα χρειαστώ κάποια χρόνια ως την ολοκλήρωση της όλης εργασίας. Βέβαια, κατά τη διάρκεια αυτή έχω αρχίσει και δουλεύω ταυτόχρονα και αρκετές άλλες σειρές έργων, με διάφορα θέματα. Δεν μπορώ να δουλέψω ένα-ένα έργο μόνο και να το τελειώσω. Πρέπει να είναι θεματικές ενότητες έργων 6 ή και 7 τουλάχιστον, ώστε να είμαι συγκεντρωμένος σε κάθε έργο και στο σύνολο ταυτόχρονα ώστε να έχουν μια σχέση μεταξύ τους χρωματική, σχεδιαστική και θεματική.