Ουδέποτε έθεσα στον εαυτό μου το ερώτημα γιατί γράφω μουσική. Η τάση είναι αυθόρμητη, ενίοτε παροξυσμική, ως έμφυτη έκφραση και επιταγή αποτύπωσης της ροής μουσικών ιδεών που ενίοτε με κατακλύζουν. Έτσι, η σύνθεση έχει αποβεί αναγκαίο και αναπόσπαστο τμήμα της ζωής μου, ώστε δεν θα μπορούσα να ζήσω χωρίς να γράφω μουσική. Η στάση μου αυτή θυμίζει τη χαρακτηριστική απάντηση του σπουδαίου ποιητή Ράινερ Μαρία Ρίλκε στα Γράμματα σ’ ένα νέο ποιητή, ο οποίος ζητούσε επίμονα να εξασφαλίσει εκ των προτέρων την απάντηση εάν θα μπορούσε να γίνει ποιητής. Αντίθετα, το ερώτημα σε ποιους απευθύνομαι και τι προσδοκώ ως αντίδωρο από το κοινό που ακούει τη μουσική μου, με απασχολεί διαρκώς. Η καταγραφή των μουσικών ιδεών που απορρέουν από τις εναγώνιες υπαρξιακές ανησυχίες και εσωτερικές συγκρούσεις του συνθέτη αποτελεί προσφορά και κατάθεση ψυχής. Ο συνθέτης ανοίγει διάπλατα τον εσωτερικό του κόσμο, εξωτερικεύει τα συναισθήματά του και εκφράζεται με καθαρότητα και ειλικρίνεια, όπως το παιδί που κάνει την προσευχή του πριν κοιμηθεί. Με την πράξη αυτή αποκαλύπτει τη δύναμη της ψυχής του και είναι προετοιμασμένος να επικοινωνήσει ανοιχτά με το κοινό, προσδοκώντας ανάλογη ανταπόκριση. Συνηθίζω σε κάθε έργο μου να γράφω ένα σύντομο εισαγωγικό σημείωμα με αυτά που είτε με οδήγησαν στη σύνθεση του έργου ή προέκυψαν εκ των υστέρων. Θεωρώ ότι έτσι βοηθώ τον ερμηνευτή να αποδώσει καλύτερα το έργο, ενώ παράλληλα απευθύνομαι στον ακροατή, όχι για να τον καθοδηγήσω, αλλά να τον προετοιμάσω να πλανηθεί σε ένα υποθετικό πλαίσιο, ώστε να βρει τη δική του διαδρομή μέσα από τα τοπία που υπόσχεται να δημιουργήσει η μουσική στον νου και στην ψυχή του.
Δυστυχώς, με την ταχύτητα ροής πληροφοριών και γνώσεων διαπιστώνω, ότι η σχέση δημιουργού σύγχρονης μουσικής και κοινού βρίσκεται σε διαρκώς αυξανόμενη διάσταση. Προφανώς, οι λόγοι είναι πολλαπλοί: Η ανεπαρκής μουσική παιδεία, που είναι καταφανής, διαπιστώνεται από τις παραφωνίες μαθητικών χορωδιών ή ακόμα και στρατιωτών όταν τραγουδούν τον Εθνικό Ύμνο. Έτσι όμως, αμβλύνεται το μουσικό κριτήριο, δημιουργείται εξοικείωση με την παραφωνία, ώστε παύει να γίνεται ενοχλητική. Στις μέρες μας οι άνθρωποι δεν τραγουδούν, με αποτέλεσμα να χάνουν τη μουσική τους αγωγή. Η μουσική δεν αποτελεί πλέον στοιχείο ενεργού συμμετοχής στις διάφορες εκδηλώσεις και κοινωνικές εκφάνσεις της ζωής όπως στο παρελθόν. Αντίθετα, σε εκδηλώσεις παραδοσιακής μουσικής, όπου η φυσική συμμετοχή είναι προφανής, σπάνια ακούγονται παραφωνίες. Τέλος, η συνεχής και παθητική έκθεση σε ηχοπολτό αδιάφορης μουσικής, η έλλειψη χρόνου, υπομονής και πειθαρχίας, οδηγούν σε χαλάρωση και αποκοπή δεσμών του ακροατή με τη μουσική. Η σύγχρονη μουσική δημιουργία, απαιτεί προσεκτική ακρόαση, προσήλωση και ενεργή συμμετοχή του ακροατή. Αναμφίβολα, η θετική αντίδραση του κοινού που ακολουθεί μετά την εκτέλεση ενός έργου είναι ό,τι καλύτερο προσδοκά ένας συνθέτης. Συνήθως το κοινό είναι πρόθυμο να εκδηλώσει αυθόρμητα τον ενθουσιασμό του μετά από εκτέλεση έργου, ακόμα και σε μεγάλες αίθουσες με πενιχρό ακροατήριο. Επίσης, έργα που προβάλλονται από μέσα κοινωνικής δικτύωσης συχνά δημιουργούν θετικά, ακόμα και ενθουσιώδη σχόλια. Ανατρέχοντας όμως στα μέσα προβολής των έργων αυτών, όπως το Youtube, διαπιστώνει με κατάπληξη κανείς, πως ελάχιστοι από αυτούς είχαν την ευκαιρία να αναζητήσουν το έργο στην πηγή του, ενώ ακόμα λιγότεροι είχαν την υπομονή να τα ακούσουν ολόκληρο, εξαντλώντας τη χρονική του διάρκεια. Η διαπίστωση χαλαρής σχέσης δημιουργού και κοινού εγείρει έντονο προβληματισμό για το μέλλον της σύγχρονης μουσικής. Αναρωτιέμαι μήπως η εικονική πραγματικότητα, που έχει προσλάβει τεράστιες διαστάσεις στη ζωή μας, οδηγεί τον συνθέτη σε ένα είδος ναρκισσισμού ή αυτισμού.
Η ρήση «εν αρχή ην o λόγος» είναι λανθασμένη. Προφανώς, «εν αρχή ην ο ήχος», όχι ο λόγος. Πρώτα ακούσθηκαν οι ήχοι των ζώων και αργότερα ήχοι από ανθρώπινες φωνές που διαμορφώθηκαν σε δομημένο λόγο. Ο ήχος λοιπόν αποτελεί κυρίαρχο στοιχείο της ζωής και επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων. Η μουσική εξ’ ορισμού είναι η τέχνη των ήχων. Αποτελεί παγκόσμια γλώσσα που ενώνει τους ανθρώπους. Η σύνθεση αποτελεί εξειδικευμένη διαδικασία επιλογής, συνδυασμού, διαμόρφωσης και οργάνωσης ηχητικών συμβάντων σε μουσικές δομές. Ο συνθέτης σύγχρονης μουσικής είναι ελεύθερος να επιλέξει χωρίς περιορισμούς το υλικό που θα χρησιμοποιήσει. Το υλικό αυτό που προορίζεται για εκτέλεση και ερμηνεία από φυσικές φωνές και μουσικά όργανα, μπορεί όμως να ενσωματώνει διάφορες ηχητικές πηγές, όπως φυσικούς ή και ηλεκτρονικούς ήχους. Σήμερα, ο συνθέτης έχει στη διάθεσή του διάφορες τεχνικές τις οποίες γνωρίζει και μπορεί να τις χρησιμοποιήσει, εφ’ όσον θεωρεί ότι αρμόζουν στο ύφος και την αισθητική του έργου του. Η τονική μουσική παραμένει ακόμα και σήμερα ισχυρό στοιχείο, αλλά κάθε άλλη τεχνική ή μέθοδος, όπως δωδεκεφθογγική, μινιμαλιστική, ατονική ή ηλεκτρονική κ.λπ. μπορεί να αποτελέσει δομικό στοιχείο και να ενσωματωθεί στη σύνθεση. Επομένως, η ταξινόμηση των μουσικών έργων σύμφωνα με τον χαρακτήρα, το ύφος ή το είδος της τεχνικής στην οποία βασίζονται δεν έχει καμία ουσιαστική σημασία για τον συνθέτη. Απλώς, αποτελεί πεδίο διαμάχης και αντιπαραθέσεων μεταξύ των μουσικολόγων, που παραμένει ακόμα ανοικτό.
Η μουσική σύνθεση αποτελεί διαδικασία ελεύθερης πνευματικής άσκησης που βασίζεται στη δομημένη και αναλυτική σκέψη. Ο συνθέτης αντλεί το υλικό της εργασίας του από διάφορες πηγές που συσσωρεύτηκαν και καταγράφηκαν σε ιδιαίτερες περιοχές μνήμης του εγκεφάλου, όπως γνώσεις που αποκτήθηκαν κατά τη διάρκεια ακαδημαϊκών σπουδών, ηχητικά ερεθίσματα από το άμεσο περιβάλλον και ασφαλώς από την ακρόαση και μελέτη έργων άλλων συνθετών. Όταν αρχίζω να γράφω κάποιο έργο, τίποτα δεν είναι προσδοκώμενο ούτε προκαθορισμένο ώστε να αποτελεί στόχο του τελικού μουσικού συμβάντος. Η σύνθεση αρχίζει από μία βασική ιδέα, που μπορεί να συγκροτείται ακόμα και από 3-5 νότες. Όμως, κατά την διαδικασία ανάπτυξης και εξέλιξης, μέχρι η αρχική μουσική φράση να λάβει διάσταση ολοκληρωμένης αλληλουχίας, εμφανίζονται διάφορες ιδέες-συμβάντα, μερικά από τα οποία πρέπει να επιλεγούν και άλλα να απαλειφθούν. Με την έννοια αυτή, η επιλογή κάθε μουσικού συμβάντος, που αποτελεί δομικό στοιχείο στην εξέλιξη της μουσικής αλληλουχίας, βασίζεται στην αρχή της λήψης αποφάσεων (decision making). Δηλαδή, προτείνοντας ένα μουσικό στοιχείο, αποφασίσω αν θα το επιλέξω, ενώ παράλληλα, διερωτώμαι εάν το απαλείψω, επειδή δεν το βρίσκω ικανοποιητικό (if not, then?), ποιο είναι στοιχείο που θα προτείνω εναλλακτικά, ώστε να προχωρήσω στην επόμενη φάση. Επομένως, μπορώ να παραλληλίσω τη διαδικασία σύνθεσης με εκείνη της τεχνητής νοημοσύνης (artificial intelligence), που βασίζεται επίσης στην αρχή της λήψεως αποφάσεων. Τολμώ λοιπόν να υποθέσω ότι στο εγγύς μέλλον, θα δίνεται στον συνθέτη η δυνατότητα να εισαγάγει τις αρχικές ιδέες του στον ηλεκτρονικό υπολογιστή με μορφή απλών μουσικών φράσεων, αναμένοντας την αυτόματη ανάπτυξη σειράς παραλλαγών ή αντιστικτικών αλληλουχιών, βασισμένες στο ύφος και διάφορες τεχνικές σύνθεσης, που κάθε φορά θα ζητήσει. Έτσι, από το προϊόν που θα προκύψει, θα μπορεί να επιλέξει τα μουσικά συμβάντα που επιθυμεί, ώστε να δομήσει μια ολοκληρωμένη σύνθεση. Αναρωτιέμαι λοιπόν, μήπως η εργασία του συνθέτη αποτελεί πλέον επάγγελμα επαπειλούμενο με εξαφάνιση, όπως εκείνο του επισκευαστή μηχανικών ωρολογίων, που τείνει να εκλείψει;
Κατά τον Πλάτωνα, η μουσική εκτός από το ύφος έχει και ήθος. Δηλαδή, η μελωδία, η αρμονία και ο ρυθμός καλούνται να βοηθήσουν την ψυχή να αποκαλύψει την ισορροπία της, έτσι ώστε να επανέλθει «εις την τάξιν», δηλαδή να προκαλέσουν ένα θετικό, συνήθως ευχάριστο ερέθισμα στον ακροατή. Όπως συμβαίνει σε όλες τις άλλες μορφές τέχνης, έτσι και στη μουσική η αισθητική, δηλαδή το «κάλλος» του ήχου, αποτελεί επιζητούμενο στοιχείο. Βέβαια, τα κριτήρια της αισθητικής διαμορφώνονται εξελικτικά είτε από το κοινωνικό ή ακαδημαϊκό περιβάλλον και επιβάλλονται ή προσαρμόζονται ανάλογα, ώστε να εκφράζουν με διαφορετικό τρόπο κάθε εποχή. Διαχρονικά όμως, η ενδιαφέρουσα και γοητευτική μουσική έχει τη σπάνια ιδιότητα να επενεργεί δυναμικά και να εισχωρεί βαθιά στις ψυχές ανθρώπων. Επιδρώντας σε συγκεκριμένες δομές του εγκεφάλου, διεγείρει το θυμικό, με αποτέλεσμα να προκαλεί έντονες συναισθηματικές αντιδράσεις. Ο εγκεφαλικός πυρήνας «αμυγδαλή» ευθύνεται για την ονομαζόμενη συναισθηματική νοημοσύνη. Νευροφυσιολογικές μελέτες έχουν δείξει ότι η μουσική μπορεί να προκαλέσει ακόμα και σωματικές αντιδράσεις, όπως ρίγη και δάκρυα. Αυτό μπορεί να συμβεί όταν η συναισθηματική σφαίρα του εγκεφάλου ανακαλέσει αυτόματα το φορτίο των αναμνήσεων που έχουν εντυπωθεί κατά τη διάρκεια ακρόασης μιας μουσικής, η οποία συνδέθηκε έντονα με κάποιο γεγονός. Επιζητώ λοιπόν από τους ακροατές να μπορούν να συναισθάνονται μέσα από τη μουσική μου ότι μπορώ να μοιράζομαι την έμπνευσή μου μαζί τους. Η μουσική, όπως και κάθε μορφή τέχνης εκπληρώνει την επιθυμία του ακροατή να δραπετεύσει από την καθημερινότητα, να υπερβεί τον εαυτό του και να μεταπηδήσει σε έναν ιδεατό κόσμο, που φαίνεται έστω και προσωρινά εντελώς αληθινός. Αυτό επιτυγχάνεται μόνο όταν η μουσική μπορεί προσφέρει συγκίνηση και ομορφιά. Η ιδέα αυτή με ωθεί στο να δημιουργώ συνθέσεις που εμπεριέχουν πρωτότυπα, δυναμικά και γοητευτικά στοιχεία, ώστε στο μέτρο του δυνατού, να διαφέρουν από ό,τι έχει γραφεί μέχρι σήμερα. Είναι γεγονός ότι μερικά έργα σύγχρονης μουσικής είναι δύστροπα, ακόμα και για μυημένους ακροατές. Όμως, οι νεωτερισμοί αποτελούν πρόκληση και παρέχουν ευρύ πεδίο ελευθερίας για άσκηση και πειραματισμό. Έτσι, ενδίδω ενίοτε στην περιορισμένη χρήση μοντέρνων στοιχείων, επειδή είμαι πεπεισμένος ότι μόνο με τόλμη και πειραματισμό η τέχνη εξελίσσεται και προχωρά.
Παραμένοντας αθεράπευτα ρομαντικός, θα μπορούσα να εντάξω τη μουσική μου σύνθεση στο νεοκλασικό ή μεταμοντέρνο ύφος. Ο ρομαντισμός είναι συνυφασμένος με τον ψυχισμό και τη συγκινησιακή σφαίρα του ανθρώπου, που συνδέεται με το όραμά του για ένα καλύτερο μέλλον. Απετέλεσε κίνημα ιδεολογίας, πρωτοπορίας και ελευθερίας στην τέχνη, ενάντια στον συντηρητικό κλασικισμό και επηρέασε θετικά τις παγκόσμιες εξελίξεις. Χωρίς την ένθερμη υποστήριξη των Λόρδου Βύρωνα, Ουγκώ, Ντελακρουά και άλλων λογίων ή καλλιτεχνών, δεν θα μπορούσε ποτέ να επιτύχει η Ελληνική Επανάσταση του 1821. Προσωπικά, εκτός από τους μεγάλους μοντερνιστές του 20ού αιώνα Igor Stravinsky και Béla Bartók, θαυμάζω τους μεταμοντέρνους ρομαντικούς συνθέτες, όπως Gustav Mahler, Sergey Rachmaninov, Richard Wagner, καθώς και τους εξπρεσιονιστές Claude Debussy και Maurice Ravel. Όλοι αυτοί και πολλοί άλλοι, ανέδειξαν τη σημασία και αξία της ενορχήστρωσης. Mε τα λαμπρά παραδείγματά τους μας δίδαξαν ποικίλους και περίτεχνους τρόπους με τους οποίους τα όργανα της ορχήστρας συνδυάζονται, συνηχούν ή εναλλάσσονται και το ηχητικό αποτέλεσμα που παράγουν επενεργεί δυναμικά στους ακροατές. Αναμφίβολα, το συμφωνικό έργο ενός συνθέτη αναδεικνύεται μέσα από προσεκτική, πρωτότυπη, γοητευτική και δυναμική ενορχήστρωση. Ο συνθέτης οφείλει να γνωρίζει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και τους συνδυασμούς των οργάνων της ορχήστρας, ώστε να εκμεταλλευτεί την ανεξάντλητη ποικιλία ηχοχρωμάτων που του προσφέρεται.
Θεωρώ σημαντική τη μελοποίηση ποιητικών έργων. Με όχημα τη μουσική, δημιουργείται ένα περιβάλλον που φέρνει στο προσκήνιο τον ποιητικό λόγο, τον υποστηρίζει και τον αναδεικνύει με ιδιαίτερο τρόπο, έτσι που κανείς αναγνώστης δεν θα μπορούσε ποτέ να τον είχε φαντασθεί. Όμως η μελοποίηση αποτελεί σοβαρή και πολύπλοκη διαδικασία. Εκτός από σεβασμό στην προσωδία του λόγου, απαιτεί όχι μόνο βαθειά κατανόηση των νοημάτων αλλά και ανάδειξη των ποιητικών εικόνων και συμβολισμών που εμπεριέχονται. Κατά τη γνώμη μου, ένας συνθέτης θα πρέπει να αισθάνεται ολοκληρωμένος όταν έχει μελοποιήσει επιτυχώς ποιητικά έργα. Είμαι ευτυχής για τη νεανική μουσική μου διαδρομή ως τραγουδοποιός και για τη μετέπειτα μελοποίηση συγχρόνων Ελλήνων ποιητών και παλιότερων, όπως τους Αρχίλοχο, Ευριπίδη και Λόρδο Βύρωνα.
Ο καλλιτεχνικός χώρος είναι δύσκολος, ανταγωνιστικός, εν πολλοίς εποπτευόμενος από ισχυρά πρόσωπα και κέντρα, που καθορίζουν τα μουσικά δρώμενα. Καλλιτεχνικοί φορείς, δημόσιο όπως η ραδιοφωνία και τηλεόραση, χώροι συναυλιών, εκδότες κ.λπ., θέτουν τις προδιαγραφές και ορίζουν τον προγραμματισμό των εκδηλώσεων. Ο σύνθετης για να μπορέσει να παρουσιάσει την εργασία του και να επικοινωνήσει με το κοινό, επιζητεί να βρει τρόπο μέσω διαφόρων φορέων. Κατά τη γνώμη μου πρέπει να επιμένει και να μην απογοητεύεται, γιατί κατά κανόνα, σπανίως μια ορχήστρα θα ζητήσει να ανακαλύψει νέες συνθέσεις για να τις παρουσιάσει. Είναι γεγονός ότι πολύ συνθέτες δεν θα μπορέσουν ίσως ποτέ να ακούσουν τη μουσική τους από κάποιον εκτελεστή ή ορχήστρα. Ο Νίκος Σκαλκώτας, ο μεγαλύτερος ίσως Έλληνας συνθέτης, είχε την τύχη να ακούσει ελάχιστα μόνο έργα του να εκτελούνται κατά τη διάρκεια της ζωής του. Παγκοσμίως, ελάχιστοι συνθέτες ζουν αποκλειστικά από τη σύνθεση. Οι περισσότεροι ασκούν βιοποριστικά το επάγγελμα του μουσικού, είτε διδάσκοντας σε ωδεία ή παίζοντας σε κάποια ορχήστρα. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Σκαλκώτα, που εξασφάλιζε τα προς το ζην ως βιολιστής ορχήστρας στο 6ο αναλόγιο, αντιγραφέας του τραγουδοποιού Νίκι Γιάκολβλεφ και καταγραφέας ελληνικών χορών με ανάθεση από τη Μέλπω Μερλιέ κ.λπ. Το γεγονός όμως ότι χιλιάδες συνθέτες επιμένουν να γράφουν μουσική χωρίς να αποθαρρύνονται, αποτελεί θετικό στοιχείο με ιδιαίτερο μήνυμα.
Η θέση της ελληνικής μουσικής δημιουργίας στη διεθνή σκηνή δεν είναι καθόλου ευκαταφρόνητη. Πολλοί σύγχρονοι Έλληνες συνθέτες έχουν γράψει θαυμάσια έργα, που έχουν εκτελεσθεί από μουσικά σύνολα και ορχήστρες του εξωτερικού. Διαγωνισμοί και προσκλήσεις για υποβολή νέων συνθέσεων, προσφέρουν ευκαιρίες για εκτέλεση μουσικών έργων και απονομή βραβείων. Προσωπικά, αισθάνομαι ευτυχής που η μουσική μου έχει εκτελεσθεί από μουσικά σύνολα και συμφωνικές ορχήστρες της Ευρώπης, καθώς και της Βόρειας και Νότιας Αμερικής, Πρεμιέρες έργων μου έχουν δοθεί από την Tapiola Sinfonietta στο Έσπο της Φινλανδίας, τη Bilbao Synphonic Orchestra στη χώρα των Βάσκων της Ισπανίας, τη South Shore Orchestra στο Βαλπαραΐζο των ΗΠΑ, την International Doctors Philharmonia στη Φλωρεντία της Ιταλίας και την Orfeus Οrchestra στην Κρακοβία της Πολωνίας. Δυστυχώς, δεν είχα την ίδια τύχη και τιμή, ώστε τα έργα μου να γίνουν αποδεκτά για να εκτελεσθούν από Ελληνικές συμφωνικές ορχήστρες. Έργα μου έχουν εκτελεσθεί από διεθνούς φήμης μουσικούς, όπως οι βιολονίστες Hilary Hahn και Violetta Todorova, εξάρχουσα της Ορχήστρας Ford Wayne Philharmonic. Είμαι επίσης ικανοποιημένος με την απόσπαση βραβείων και τιμητικών διακρίσεων από διεθνείς διαγωνισμούς. Τέλος, η έκδοση τριών συμπαγών δίσκων CD με συνθέσεις μου από την Εταιρεία NAXOS, που κατέχει παγκοσμίως το μεγαλύτερο δίκτυο διανομής, αποτελεί καταξίωση με ιδιαίτερο αντίκτυπο στην σύγχρονη δισκογραφία.
Η τελευταία δεκαετία που ασχολούμαι συστηματικά και αποκλειστικά με τη σύνθεση σύγχρονης μουσικής έχει αποβεί ικανοποιητικά παραγωγική. Μεταξύ των άλλων, θεωρώ σημαντική τη δισκογραφική μου εργασία «Odes and Cantos» σε ποίηση συγχρόνων Ελλήνων ποιητών και του Lord Byron, με τον εξαίρετο, διεθνούς φήμης λυρικό βαρύτονο Τάση Χριστογιαννόπουλο, που κυκλοφόρησε σχετικά πρόσφατα σε συμπαγή δίσκο CD από την Irida Classical. Επίσης, ολοκλήρωσα το 4ο κουαρτέτο εγχόρδων «Tesserakto», το κοντσέρτο για βιολί και ορχήστρα «from East to West» και τη «Μήδεια», όπερα σε τρεις πράξεις, ανάθεση της Bologna Filharmonica.
Αγριά, 15 Ιουλίου 2022
⸙⸙⸙
Ενδεικτικά έργα: