Θεωρώντας ότι με την έκφραση «σύγχρονη μουσική» εννοούμε την περίοδο 1940-45 έως σήμερα και μιλώντας με στατιστικούς όρους, η σύγχρονη μουσική δεν παίζει πρακτικά κανέναν ρόλο, σε κανέναν τομέα δραστηριότητας στην Ελλάδα του σήμερα. Το κοινό που ενδιαφέρεται για το είδος αυτό είναι πάρα πολύ μικρό έως αμελητέο. Στο εσωτερικό του μικρού αυτού συνόλου, όμως, υπάρχει κινητικότητα και δημιουργία. Το πρόβλημα είναι ότι η παρατηρούμενη εσωτερική δυναμική έχει μηδαμινή επιρροή σε όλους τους άλλους τομείς της τέχνης και των αντίστοιχων δράσεων.
Το ίδιο παρατηρείται και στην εκπαιδευτική κοινότητα. Η μουσική παιδεία, ιδιωτική και δημόσια, είναι απαρχαιωμένη, χωρίς κανένα ενδιαφέρον ή προσανατολισμό προς τα σύγχρονα ιδιώματα. Το επίπεδο των Ελλήνων συνθετών λόγιας μουσικής είναι το φυσικό αποτέλεσμα της μουσικής τους παιδείας. Ωστόσο, στις σπουδές σύνθεσης παρατηρείται σταδιακή βελτίωση του επιπέδου τα τελευταία 20-30 χρόνια, λόγω μερικών παλιότερων δασκάλων και της νέας γενιάς θεωρητικών και συνθετών που δραστηριοποιούνται στη μουσική παιδεία και συχνά πλέον έχουν σπουδάσει και στο εξωτερικό. Πολλοί από αυτούς έχουν κάνει παράλληλα επιστημονικές σπουδές στην τριτοβάθμια εκπαίδευση.
Στην Ελλάδα, είναι τελείως αδύνατο κάποιος συνθέτης να ζήσει αποκλειστικά από τη σύνθεση λόγιας μουσικής. Οι πιο πολλοί συνθέτες, όσοι δεν εγκαταλείπουν οριστικά τη μουσική δραστηριότητα, στρέφονται στη διδασκαλία της μουσικής για βιοποριστικούς λόγους, πράγμα που συνέβαινε ανέκαθεν, αλλά η διδασκαλία ήταν δευτερεύουσα σε σχέση με τη σύνθεση. Αυτό όμως που έχει δώσει κάποια ώθηση σε μια μικρή μερίδα Ελλήνων συνθετών λόγιας μουσικής, κυρίως στο εξωτερικό, είναι η μουσική για τον κινηματογράφο ή την κινούμενη εικόνα γενικότερα. Τα ηλεκτρονικά μέσα σύνθεσης, σχεδιασμού, γραφιστικής, βίντεο απεικόνισης και μουσικής γραφής παίζουν καθοριστικό ρόλο, όπως επίσης και το διαδίκτυο στην προώθηση των έργων και τη διακίνηση των σχετικών πληροφοριών.
Πολλοί Έλληνες συνθέτες έχουν διαπρέψει και συνεχίζουν να διαπρέπουν στο εξωτερικό, σε διάφορους τομείς της σύγχρονης μουσικής δημιουργίας. Πολλοί μάλιστα ασχολούνται αποκλειστικά με την ηλεκτρονική μουσική (sound art και video art), συχνά σε ακαδημαϊκό επίπεδο. Ο τομέας αυτός είναι σε μεγάλη άνοδο τα τελευταία χρόνια, εξελίσσεται διαρκώς. Το κοινό, περιορισμένο ακόμη, μεγαλώνει διαρκώς. Η ηλεκτρονική μουσική αναπτύσσεται κυρίως στο πανεπιστημιακό-ερευνητικό περιβάλλον και στα στούντιο παραγωγής. Οι ανεξάρτητοι ερευνητές-δημιουργοί πληθαίνουν και το είδος αποκτά σταδιακά όλο και μεγαλύτερο κύρος και αίγλη, αν και συχνά συγχέεται με την pop electronica και τα DJ sets. Παρότι σε διάφορους κύκλους –εκλεκτικιστών, νέων, προοδευτικών, διανοούμενων, τεχνικών του ήχου και της εικόνας, αριστερών κ.ά. – η ηλεκτρονική μουσική χαίρει ιδιαίτερης εκτίμησης, είναι πολύ νωρίς για να θεωρήσουμε την ηλεκτρονική σύνθεση ως την κλασική μουσική του σήμερα.
Δεδομένης της υψηλής αφαιρετικότητας της ηλεκτρονικής μουσικής και της απουσίας εκτελεστών στη σκηνή, πολλοί συνθέτες προτιμούν να επενδύουν τις συνθέσεις τους με εξωμουσικά στοιχεία. Τις συνδυάζουν έτσι με βίντεο δικής τους δημιουργίας (video art), φυσικά μουσικά όργανα (mixed techniques), εικαστικά έργα (installations), πειραματικές επιστημονικές διατάξεις (φωτιστικές, ιατρικές, βιομηχανικές, αστρονομικές κ.ά.) ή καταφεύγουν στις παραστατικές τέχνες (χορό, χορόδραμα, ποιητικό ή αφηγηματικό λόγο κλπ). Έτσι, το κοινό εξοικειώνεται με το σύγχρονο και δύσκολο αυτό είδος, ενώ παράλληλα διευρύνονται οι μουσικοί του ορίζοντες.
Η σύγχρονη μουσική, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, συνεργάζεται πλέον με όλες τις τέχνες και υποστηρίζεται από τις τεχνολογικές κατακτήσεις. Νομίζω όμως ότι ο βασικότερος συνεργάτης και συνομιλητής της είναι πλέον η επιστήμη και η τεχνολογία.
Οι συνθέτες που θαυμάζω περισσότερο είναι ο Μπαχ και ο Ξενάκης. Νομίζω ότι το πνεύμα τους μου ταιριάζει και με εκφράζει περισσότερο. Δεν είναι περίεργο λοιπόν, ότι αν και σε γενικές γραμμές δεν συμπαθώ τη φωνητική μουσική και κατά συνέπεια δεν γράφω καθόλου έργα για φωνή, τα φωνητικά έργα των δύο αυτών συνθετών μου είναι όχι μόνο οικεία αλλά πολύ ψηλά στις προτιμήσεις μου.
Η μουσική περίοδος που μου φαίνεται πιο ξένη ή μάλλον είναι πιο μακρινή από την ιδιοσυγκρασία, και την αισθητική μου, είναι η ρομαντική. Στα πλαίσια μιας συστηματικής κυρίως και αναλυτικής οπτικής, θαυμάζω μεν τις κατακτήσεις των ρομαντικών συνθετών στην αρμονία και την ενορχήστρωση, αλλά το ρομαντικό πνεύμα και η μελωδική του διατύπωση δεν μου ταιριάζουν καθόλου. Μεγάλη εξαίρεση σε αυτό αποτελεί το έργο του Bruckner, το οποίο με συγκινεί βαθύτατα.
Όσον αφορά τον 21ο αιώνα, με τις σχεδόν απεριόριστες τεχνολογικές δυνατότητες, προτιμώ έργα που συνδυάζουν οργανικό και ηλεκτρονικό ήχο. Με ενδιαφέρει μάλιστα η έρευνα και η πρόοδος που γίνεται παγκοσμίως στα λογισμικά διασύνδεσης και επικοινωνίας διαδικτυακών μουσικών αντικειμένων (Transactions on internet of musical things). Ως κριτής ανακοινώσεων σχετικών με το θέμα αυτό στην ACM (Association for Computer Machinery), έχω την ευκαιρία να παρακολουθώ κατά καιρούς τις εξελίξεις στον ευαίσθητο και κρίσιμο αυτόν τομέα.
Η σύνθεση δεν είναι για μένα αυτοσκοπός. Με ελκύουν οι πνευματικές ενασχολήσεις όταν έχουν υλικό αποτέλεσμα. Μια σύνθεση που δεν πρόκειται να παιχτεί και που καταλήγει στα συρτάρια μου είναι κάτι που δε μπορώ να κάνω πια. Αυτό σημαίνει ότι για να συνθέσω ένα νέο έργο πρέπει να υπάρχει κάποιο εξωτερικό κίνητρο, όπως μια επικείμενη συναυλία, μια ανάθεση ή κάτι σχετικό. Στο σημείο αυτό, καλό είναι να επισημάνουμε τον ρόλο της τεχνολογίας, που επιτρέπει την ηχοποίηση των μουσικών κειμένων πριν παιχτούν. Είναι ένα σχετικά νέο και ενδιάμεσο στάδιο μεταξύ της άψυχης παρτιτούρας και της δημόσιας εκτέλεσης, που, αν και δεν την υποκαθιστά, επιτρέπει να συντίθενται έργα που ανεβάζονται στο διαδίκτυο ή παρουσιάζονται σε κοινό χωρίς να πρόκειται να παιχτούν, ποτέ ίσως, από μουσικούς.
Η τεχνολογία ηχοποίησης έχει επίσης το πλεονέκτημα να γίνεται δυνατή η σύνθεση έργων που δεν θα ήταν δυνατόν να εκτελεστούν εξ αιτίας διαφόρων απαγορευτικών συνθηκών και συγκυριών. Σαν παράδειγμα αναφέρω το σεπτέτο μου Hymnusritualisterrenus ex coelis, για τσέμπαλο, κοντραμπάσο, βιολοντσέλο, τύμπανα, καμπάνες, φαγκότο και όμποε d’ amore, που έγραψα πριν 3 χρόνια. Όργανα όπως το τσέμπαλο, οι καμπάνες και τα τύμπανα προϋποθέτουν υποδομή συμφωνικής ορχήστρας, που δεν είναι εύκολα διαθέσιμη σε περιπτώσεις μικρών συναυλιών μουσικής δωματίου. Η τεχνολογία ήταν η μόνη λύση. Έτσι η παρτιτούρα μπήκε στο στούντιο, μετατράπηκε σε ήχο, ανεβάστηκε στο διαδίκτυο επενδεδυμένη με βίντεο έργων τέχνης και παρουσιάστηκε τελικά σαν ηχογράφημα σε κλειστό κύκλο.
Υπό το πρίσμα της επίλυσης ενός προβλήματος, το συγκεκριμένο έργο θα μπορούσε να θεωρηθεί σαν μια απάντηση. Αλλά γενικά δεν θεωρώ τη σύνθεση ούτε σαν ερώτηση ούτε σαν απάντηση σε κάτι. Η μουσική είναι για μένα τρόπος σκέψης, με όλα όσα αυτό συνεπάγεται. Επομένως η σύνθεση ενός έργου εκπροσωπεί την αποτύπωση της σκέψης με τρόπο που περιέχει ήχους. Είναι μια εξαιρετικά σύνθετη διαδικασία, που, σε αδρές γραμμές, περιλαμβάνει τη σύλληψη και οργάνωση μιας ιδέας, την υλοποίησή της σε ακροάσιμο υλικό και την πρόσληψη από το κοινό. Το στάδιο της πρόσληψης επιφυλάσσει συνήθως τις περισσότερες εκπλήξεις για τον δημιουργό. Μέχρι στιγμής, πάντως, φαίνεται ότι το ούτως ή άλλως πολύ περιορισμένο κοινό εκτιμά τη μουσική μου δημιουργία, πράγμα βέβαια που διαφέρει πολύ από το να αρέσει ευρύτερα. Ευτυχώς που δεν με ενδιαφέρει η διασημότητα, που δεν με αφορά και τόσο. Εξάλλου, η δημιουργία είχε πάντα μια διάσταση εσωτερικής αναζήτησης, πράγμα που αφήνει αρκετά περιθώρια αποστασιοποίησης. Και αν αυτό συνδυαστεί με τα ενδιαφέροντά μου στην αναλυτική-συστηματική μουσικολογία και τις επιστημονικές θεωρίες που ‘συνεργάζονται’ με τη μουσική, εύκολα οδηγούμαστε στον δρόμο της απομόνωσης και μετά της απόσυρσης. Δεν ξέρω ακόμη τι μπορεί να σημαίνει αυτό στην πράξη. Θα δούμε.
Έτσι κι αλλιώς, η θέση του συνθέτη, στην Ελλάδα ακόμη περισσότερο, βρίσκεται στις παρυφές των μειονοτήτων του πνεύματος.
Είπον.
⸙⸙⸙
Ενδεικτικά έργα:
Hymnus Riualis Terrenus ex Coelis, για αγγλικό κόρνο, φαγκότο, καμπάνες, τύμπανα, βιολοντσέλο, κοντραμπάσο και τσέμπαλο (2019). HYMNUS RITUALIS TERRENUS EX COELIS
ΗΕΛΙΟΙΟ, για βιολοντσέλο και πιάνο (2010). HEΛIOIO, by Antonios Antonopoulos
Platon 133 à Genval, για φλάουτο, βιολί και βιολοντσέλο (2004). Platon 1.3.3., by Antonios Antonopoulos
Dévouement, για φλάουτο και πιάνο (1996). Dévouement, by Antonios Antonopoulos
Étude violon, για σόλο βιολί (1996). Etude Violon, by Antonios Antonopoulos
Largo-Rondo, για πιάνο (1986, 1990). LargoRondo, by Antonios Antonopoulos