Ξεκίνησα να μεταφράζω για λόγους εκτάκτου ανάγκης.
Ζούσα στη Γαλλία από το 1967 ως το 1981.
Όταν έφτασα στο Παρίσι, τα γαλλικά που γνώριζα ήταν τα γαλλικά που γνωρίζει κάθε Έλληνας, δηλαδή τις λίγες λέξεις που έχουν υιοθετηθεί και αφομοιωθεί από την ελληνική γλώσσα, λέξεις που σχετίζονται κυρίως με τη μηχανική του αυτοκινήτου, με τον κινηματογράφο, με τη μαγειρική και με τη ραπτική της γυναικείας ένδυσης. Μία από τις συνέπειες της έντονης προσπάθειάς μου για την εκμάθηση της γλώσσας ήταν η οικειοθελής απομάκρυνσή μου από τους Έλληνες και την ελληνική γλώσσα. Συναντούσα ολοένα και λιγότερο τους συμπατριώτες μου, μετακομίζοντας από το ελληνικότατο στέκι του Saint Claude στο γαλλικότατο στέκι της Pallete. (Πρόκειται για δύο δημοφιλή καφενεία της συνοικίας Saint Germain des Prés.) Το 1975, μετά την πτώση της δικτατορίας των συνταγματαρχών, η ελληνική γλώσσα σίγησε στα πεζοδρόμια του διάσημου βουλεβάρτου. Έπειτα από λίγο καιρό συνειδητοποίησα ότι δεν μιλούσα πια τη γλώσσα μου, δεν μου παρουσιάζονταν οι ευκαιρίες να μιλήσω. Μιλούσα, άκουγα, διάβαζα και σκεφτόμουν μόνο γαλλικά, και το κυριότερο, ονειρευόμουν στα γαλλικά. Η συνειδητοποίηση ότι απομακρυνόμουν από τη γλώσσα μου, όπως το καράβι απομακρύνεται από τις ακτές έως ότου να σβήσουν για πάντα σε μια γκριζογάλανη αχλύ, η συνειδητοποίηση της απομάκρυνσης ελάμβανε τα ακαθόριστα σχήματα του εφιάλτη και του πανικού, ενός εν ζωή θανάτου. Έτσι, κάπως έτσι ξεκίνησα να μεταφράζω, για λόγους έκτακτης ανάγκης. Για να περισώσω, να διατηρήσω τη γλώσσα μου, τη γλώσσα που πάντα θεωρούσα την πραγματική μου πατρίδα, περισσότερο από το χώμα και το χρώμα της χώρας μου.
Ξεκίνησα να μεταφράζω, για λόγους εντελώς προσωπικούς, μακριά από κάθε ανταποδοτική ή εκδοτική σκοπιμότητα. Άλλωστε ζούσα μακριά από την Ελλάδα και αγνοούσα παντελώς τα εκδοτικά δεδομένα των Αθηνών. Η πρώτη μετάφρασή μου ήταν Ο θρίαμβος του έρωτα, θεατρικό κείμενο του Μαριβώ. Ακολούθησαν Οι Επικίνδυνες σχέσεις του Laclos. Η σχέση μου με τον Μαριβώ και τον Laclos ήταν μια σχέση απόλυτης συνενοχής. Τα έργα τους ήταν τα έργα των ονείρων μου. Μέσω των μεταφράσεών τους αναζήτησα, καλλιέργησα και σμίλεψα το δικό μου προσωπικό ύφος. Ανεπαισθήτως κύλησα, γλίστρησα στο ύφος baroque. Έπειτα από πολλά χρόνια, όταν είχα επιστρέψει στην Ελλάδα και οι μεταφράσεις μου είχαν εκδοθεί και παρουσιαστεί στο θέατρο, η στενή σχέση μου με τον Μαριβώ μου στοίχισε, σε μια κριτική του Κ. Γεωργουσόπουλου, την τιμητική επονομασία «Μαριβόπουλος». Ιδιαιτέρως με τον Μαριβώ είχα μια σχέση ταραχώδη. Όταν τον ανακάλυψα, τον αγάπησα, τον αγάπησα απεριόριστα, του αφοσιώθηκα και κάποτε τον «απάτησα»… Διάφοροι ελκυστικοί Ρακίνες, Μολιέροι και Λαμπίς μπήκαν στη ζωή μου. Όμως ξαναγύριζα πάντα σ’ εκείνον. Αυτή η ψευδαίσθηση του έρωτα φαίνεται ότι θα κρατήσει για όλη τη ζωή μου.
Ο Μαριβώ είναι η επιτομή της θεατρικότητας. Εξαιτίας του, πρωί, μεσημέρι και βράδυ, βρέξει χιονίσει, σκεφτόμουν και ζούσα θεατρικά. Το θέατρο δεν ήταν πια ένα επάγγελμα ούτε καν τέχνη. Ήταν τρόπος ζωής. Επί τη ευκαιρία θα πω και δυο κουβέντες για τη θεατρική μετάφραση. Η θεατρική μετάφραση οφείλει να υποτάσσεται στους κανόνες της προφορικότητας. Οφείλει να μιληθεί και να ακουστεί. Υπό την έννοια αυτή, ο μεταφραστής αναλαμβάνει τον διπλό ρόλο, τον ρόλο του ηθοποιού και τον ρόλο του ακροατή-θεατή. Η μεταφραστική του πρόταση οφείλει να μεταδοθεί με τη μεγαλύτερη δυνατή καθαρότητα και σαφήνεια. (Καλό θα ήταν ο μεταφραστής να προφέρει υψηλόφωνα, ει δυνατόν και να «παίζει» τις μεταφραστικές δοκιμές του). Η σκηνική οικονομία είναι επίσης ένα θεμελιώδες ζητούμενο. Είναι άκρως άκομψο για την υπομονή και για την απόλαυση του θεατή, ένα κείμενο γαλλικό διάρκειας δύο ωρών, να μεταβάλλεται στην ελληνική εκδοχή του σε μια παράσταση δυόμιση ή τριών ωρών. Υπάρχει μεγάλος κίνδυνος, στην περίπτωση της δουλικά πιστής μετάφρασης, η σχετικά πολυσύλλαβη ελληνική γλώσσα να δημιουργήσει ανεπιθύμητους πλατειασμούς, επιμηκύνσεις και ξεχειλώματα του κειμένου.
Μεταφράζοντας, είχα την αίσθηση ότι τη νύχτα κοιμόμουν με μια Γαλλίδα και –ω του θαύματος– το πρωί ξυπνούσα με μια Ελληνίδα!
Ναι, η μεταφραστική διαδικασία είναι ένα πραγματικό θαύμα.