Μετάφραση: Θοδωρής Σταμάτης
[Το κείμενο που ακολουθεί δημοσιεύτηκε κατά την πρώτη φάση της πανδημίας, το 2020. Παρ’ όλο που οι συνθήκες από τότε έχουν μεταβληθεί αρκετά, οι οξυδερκείς παρατηρήσεις του συγγραφέα βοηθούν στην κατανόηση των συνεπειών της πανδημίας.]
Οι έρημοι δρόμοι θα γεμίσουν ξανά, ενώ θα αφήσουμε τα λαγούμια μας και τις οθόνες που τα φωτίζουν ξεφυσώντας με ανακούφιση. Ο κόσμος όμως θα διαφέρει σε σχέση με ό,τι μέχρι πρότινος θεωρούσαμε ως κανονικότητα. Δεν πρόκειται για προσωρινή διατάραξη μιας κατά τα άλλα σταθερής ισορροπίας: η κρίση που βιώνουμε αποτελεί σημείο καμπής στην ιστορία.
Η εποχή της άκρατης παγκοσμιοποίησης παρήλθε. Το οικονομικό σύστημα, που βασιζόταν στην παγκόσμια παραγωγή και τις μακρές αλυσίδες εφοδιασμού, τώρα γίνεται λιγότερο διασυνδεδεμένο. Ο τρόπος ζωής που εμφορείται από αδιάκοπη κινητικότητα βιώνει τους τελευταίους του σπασμούς. Η ζωή μας πρόκειται να περιοριστεί ακόμη περισσότερο από φυσικής απόψεως και να γίνει πιο εικονική απ’ ό,τι ήταν. Ένας πιο κατακερματισμένος κόσμος αποκτά υπόσταση, και από μια άποψη ενδέχεται να είναι πιο ανθεκτικός.
Το άλλοτε τρομερό βρετανικό κράτος αναμορφώνεται με ραγδαίους ρυθμούς και σε πρωτόγνωρη κλίμακα. Κηρύσσοντας τη χώρα σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης με την έγκριση του κοινοβουλίου, η κυβέρνηση απεμπόλησε κάθε οικονομική ορθοδοξία. Κατασπαραγμένο από τα πολυετή βλακώδη μέτρα λιτότητας, το Εθνικό Σύστημα Υγείας –όπως οι ένοπλες δυνάμεις, η αστυνομία, τα σωφρονιστικά ιδρύματα, η πυροσβεστική, οι εργαζόμενοι στον τομέα της πρόνοιας και οι οδοκαθαριστές– βρίσκεται με την πλάτη στον τοίχο. Το πολιτικό μας σύστημα θα επιβιώσει αλώβητο. Λίγες χώρες θα έχουν την ίδια τύχη. Παντού οι κυβερνήσεις αγωνίζονται να περάσουν από τη στενωπό που δημιουργεί ο περιορισμός του ιού αφενός και η καταστροφή της οικονομίας αφετέρου. Πολλές θα παραπατήσουν και θα πέσουν.
Οι προοδευτικοί στοχαστές επιμένουν πεισματικά να αντιλαμβάνονται το μέλλον σαν μια εξωραϊσμένη εκδοχή του πρόσφατου παρελθόντος. Αναμφίβολα η στάση αυτή τους βοηθά να διατηρήσουν μιαν επίφαση πνευματικής ισορροπίας. Ταυτόχρονα όμως υπονομεύει το χαρακτηριστικό μας εκείνο που σήμερα έχει την πλέον ζωτική σημασία: την ικανότητα να διαμορφώνουμε διαφορετικούς τρόπους ζωής και να προσαρμοζόμαστε σε αυτούς. Η αποστολή που καλούμαστε να φέρουμε εις πέρας είναι να δημιουργήσουμε οικονομίες και κοινωνίες πιο στέρεες και ανθρωπίνως κατοικήσιμες σε σχέση με εκείνες οι οποίες έμειναν έκθετες απέναντι στην αναρχία της παγκόσμιας αγοράς.
Αυτό δεν σημαίνει στροφή στον μικρής κλίμακας τοπικισμό. Οι ανθρώπινοι πληθυσμοί είναι υπερβολικά μεγάλοι ώστε να καθίσταται εφικτή η επάρκεια σε τοπικό επίπεδο, και η πλειονότητα της ανθρωπότητας δεν επιθυμεί να επιστρέψει στις μικρές, κλειστές κοινότητες του απώτερου παρελθόντος. Ούτε όμως η υπερπαγκοσμιοποίηση των τελευταίων λίγων δεκαετιών θα επιστρέψει. Ο ιός φανέρωσε τις θανάσιμες αδυναμίες του οικονομικού συστήματος που διορθώθηκαν πρόχειρα μετά την χρηματοπιστωτική κρίση του 2008. Ο φιλελεύθερος καπιταλισμός έχει καταρρεύσει.
Παρ’ όλες τις διακηρύξεις του περί ελευθερίας ή επιλογής, ο φιλελευθερισμός στην πράξη προσπαθεί να διαλύσει τις παραδοσιακές πηγές κοινωνικής συνοχής και πολιτικής νομιμοποίησης και να τις αντικαταστήσει με την υπόσχεση της βελτίωσης του υλικού βιοτικού επιπέδου. Αυτή η προσπάθεια έχει ολοκληρώσει τώρα τον κύκλο της. Ο περιορισμός του ιού καθιστά αναγκαία τη διακοπή της οικονομικής δραστηριότητας, η οποία δεν μπορεί παρά να είναι προσωρινή, ωστόσο, όταν η οικονομία επαναλειτουργήσει, αυτό θα συμβεί σε έναν κόσμο όπου οι κυβερνήσεις θα επιχειρήσουν να θέσουν φραγμούς στην παγκόσμια αγορά.
Η κατάσταση κατά την οποία μεγάλο μέρος των απαραίτητων φαρμακευτικών προϊόντων προέρχεται από την Κίνα –ή οποιαδήποτε άλλη χώρα– δεν θα είναι πλέον ανεκτή. Η παραγωγή σε αυτόν καθώς και σε άλλους ευαίσθητους τομείς θα δεχτεί εκ νέου στήριξη για λόγους εθνικής ασφάλειας. Η ιδέα πως μια χώρα, όπως η Βρετανία, θα σταματήσει σταδιακά τις αγροτικές καλλιέργειες και θα βασίζεται πλέον στις εισαγωγές τροφίμων θα απορριφθεί ως ανοησία. Ο κλάδος των αερομεταφορών θα συρρικνωθεί όσο οι άνθρωποι ταξιδεύουν λιγότερο. Τα περισσότερο δυσπροσπέλαστα σύνορα πρόκειται να γίνουν μόνιμο χαρακτηριστικό του παγκόσμιου τοπίου. Ο κοντόπνοος στόχος της οικονομικής αποτελεσματικότητας δεν θα είναι πλέον πρακτικά εφικτός για τις κυβερνήσεις.
Το ερώτημα που τίθεται είναι: τι θα αντικαταστήσει το ολοένα αυξανόμενο βιοτικό επίπεδο που μέχρι πρότινος αποτελούσε τη βάση της κοινωνίας; Μία απάντηση που έχουν δώσει οι στοχαστές της πράσινης ανάπτυξης είναι αυτό που ο Τζον Στιούαρτ Μιλ στις Αρχές της πολιτικής οικονομίας του (1848) ονόμασε «οικονομία στάσιμης κατάστασης»[1]. Σύμφωνα με αυτήν, η διεύρυνση της παραγωγής και της κατανάλωσης δεν θα είναι πλέον πρωταρχικός στόχος και η αύξηση του ανθρώπινου πληθυσμού θα περιοριστεί. Σε αντίθεση με τους περισσότερους φιλελεύθερους σήμερα, ο Μιλ αντιλήφθηκε τον κίνδυνο του υπερπληθυσμού. Ένας κόσμος γεμάτος ανθρώπους, έγραψε, θα είναι ένας κόσμος χωρίς «λουλουδιασμένα τοπία»[2] και άγρια ζωή. Αντιλήφθηκε επίσης τους κινδύνους του κεντρικού σχεδιασμού. Η στάσιμη κατάσταση θα είναι μια οικονομία της αγοράς στην οποία θα ενθαρρύνεται ο ανταγωνισμός. Η τεχνολογική καινοτομία θα συνεχιστεί, μαζί με την πρόοδο όσον αφορά τις συνθήκες διαβίωσης.
Από πολλές απόψεις πρόκειται για ελκυστικό όραμα, το οποίο όμως επίσης είναι χιμαιρικό. Δεν υπάρχει καμία παγκόσμια εξουσία για να επιβάλει τον τερματισμό της ανάπτυξης, όπως δεν υπάρχει καμία τέτοια εξουσία για να πολεμήσει τον ιό. Σε αντίθεση με το προοδευτικό μάντρα, που πρόσφατα επανέλαβε ο Γκόρντον Μπράουν, τα παγκόσμια προβλήματα δεν επιδέχονται πάντοτε παγκόσμιες λύσεις. Οι γεωπολιτικές διαιρέσεις αποκλείουν οποιαδήποτε υπόνοια παγκόσμιας κυβέρνησης. Εάν ποτέ συγκροτηθεί μια τέτοια κυβέρνηση, τα υπάρχοντα κράτη θα αρχίσουν να επιδίδονται σ’ έναν αμοιβαίο ανταγωνισμό προκειμένου να αποκτήσουν τον έλεγχό της. Η πεποίθηση ότι αυτή η κρίση μπορεί να αντιμετωπιστεί από μια πρωτοφανή έξαρση διεθνούς συνεργασίας είναι μαγική σκέψη στην καθαρότερή της μορφή.
Φυσικά η διεύρυνση του τομέα της οικονομίας δεν θα είναι επ’ άπειρον ανεκτή. Κατ’ αρχήν, μπορεί μόνο να επιδεινώσει την κλιματική αλλαγή και να μετατρέψει τον πλανήτη σε χωματερή. Ωστόσο, δεδομένης της τεράστιας ανισότητας όσον αφορά τις υλικές συνθήκες ζωής, τον εξακολουθητικά αυξανόμενο ανθρώπινο πληθυσμό και τις εντεινόμενες γεωπολιτικές συγκρούσεις, η μηδενική ανάπτυξη είναι επίσης μη βιώσιμη. Αν όρια στην ανάπτυξη γίνουν τελικά αποδεκτά, αυτό θα συμβεί διότι οι κυβερνήσεις θα θέσουν ως πρωταρχικό τους στόχο την προστασία των πολιτών τους. Δημοκρατικά ή αυταρχικά, τα κράτη που δεν θα ανταποκριθούν σε αυτή τη χομπσιανή απαίτηση θα καταρρεύσουν.
❧
Η πανδημία επιτάχυνε ραγδαία τις γεωπολιτικές αλλαγές. Σε συνδυασμό με την κατακόρυφη πτώση της τιμής του πετρελαίου, η ανεξέλεγκτη εξάπλωση του ιού στο Ιράν ίσως αποσταθεροποιήσει το θεοκρατικό καθεστώς. Με τα έσοδά της να μειώνονται, η Σαουδική Αραβία κινδυνεύει επίσης. Δεν χωρά αμφιβολία πως πολλοί εύχονται να απαλλαγούμε από τα δύο αυτά καθεστώτα μια και καλή. Κανείς όμως δεν μπορεί να μας εγγυηθεί ότι η διάλυση του Κόλπου δεν θα έχει ως αποτέλεσμα μια μακρά περίοδο χάους. Παρόλο που εδώ και πολλά χρόνια απειλούν ότι θα ακολουθήσουν διαφορετική πορεία, τα καθεστώτα αυτά εξακολουθούν να είναι όμηροι του πετρελαίου και, ακόμη κι αν η τιμή του με κάποιο τρόπο ανακάμψει, το πλήγμα από την διακοπή της οικονομικής δραστηριότητας σε παγκόσμιο επίπεδο θα είναι καταστροφικό.
Αντιθέτως, η ανάπτυξη της Άπω Ανατολής αναμφίβολα θα συνεχιστεί. Την πλέον επιτυχημένη αντιμετώπιση της πανδημίας την είχαν στην Ταϊβάν, τη Νότια Κορέα και στη Σιγκαπούρη. Είναι δύσκολο να πιστέψουμε πως οι πολιτισμικές παραδόσεις τους, οι οποίες δίνουν βαρύτητα περισσότερο στη συλλογική ευημερία παρά στην προσωπική αυτονομία, δεν έχουν διαδραματίσει κάποιο ρόλο σε αυτή την επιτυχία. Επιπλέον αντιστάθηκαν στη λατρεία του ελάχιστου κράτους. Δεν πρέπει να εκπλαγούμε αν προσαρμοστούν στην απο-παγκοσμιοποίηση καλύτερα απ’ ό,τι πολλές δυτικές χώρες.
Η θέση της Κίνας είναι πιο σύνθετη. Δεδομένου του ιστορικού που έχει στις συγκαλύψεις και τις αδιαφανείς στατιστικές μελέτες, δύσκολα μπορούν να αποτιμηθούν οι επιδόσεις της στην πανδημία. Ασφαλώς δεν αποτελεί πρότυπο το οποίο οποιοδήποτε δημοκρατικό κράτος μπορεί ή πρέπει να μιμηθεί. Όπως δείχνουν οι καινούργιες νοσοκομειακές μονάδες Ναϊτινγκέιλ του Εθνικού Συστήματος Υγείας, δεν δύνανται μόνο τα αυταρχικά καθεστώτα να χτίσουν νοσοκομεία σε δύο εβδομάδες. Κανείς δεν γνωρίζει το πλήρες τίμημα σε ανθρώπινες ζωές που είχε η διακοπή της κινέζικης οικονομίας. Ακόμη κι έτσι, το καθεστώς του Σι Τζινπίνγκ φαίνεται να ωφελήθηκε από την πανδημία. O ιός λειτούργησε ως δικαιολογία για την επέκταση του αστυνομικού κράτους και την άσκηση αυστηρότερου πολιτικού ελέγχου. Αντί να αφήσει ανεκμετάλλευτη την κρίση, ο Σι τη χρησιμοποιεί προκειμένου να αυξήσει την επιρροή της χώρας του. Πολλές από τις μάσκες και τα διαγνωστικά τεστ που παρείχαν αποδείχθηκαν ελαττωματικά, ωστόσο το γεγονός αυτό δεν φαίνεται να έπληξε την προπαγανδιστική εκστρατεία του Πεκίνου.
Ο τρόπος με τον οποίο η Ευρωπαϊκή Ένωση αντέδρασε απέναντι στην κρίση φανέρωσε τις εγγενείς αδυναμίες της. Λίγες ιδέες περιφρονήθηκαν τόσο πολύ από τους σοφούς όσο η κυριαρχία. Στην πράξη δηλώνει την ικανότητα να εκτελέσεις ένα ολοκληρωμένο, συντονισμένο και ευέλικτο σχέδιο έκτακτης ανάγκης, του είδους που εφαρμόστηκε στο Ηνωμένο Βασίλειο και σε άλλες χώρες. Τα μέτρα που ήδη έχουν ληφθεί είναι πολύ πιο εκτεταμένα σε σχέση με αυτά που εφαρμόστηκαν στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Στην ουσία σήμερα συμβαίνει το αντίθετο από ό,τι έγινε τότε, όταν ο βρετανικός πληθυσμός κινητοποιήθηκε άνευ προηγουμένου και η ανεργία μειώθηκε δραματικά. Σήμερα, πέρα από όσους απασχολούνται στις βασικές υπηρεσίες, οι εργαζόμενοι της Βρετανίας έχουν αποστρατευτεί. Η διακοπή της επιχειρηματικής δραστηριότητας, εάν συνεχιστεί για πολλούς μήνες, θα απαιτήσει ακόμη μεγαλύτερη κοινωνικοποίηση της οικονομίας.
Είναι αμφίβολο αν οι αφυδατωμένες νεοφιλελεύθερες δομές της Ευρωπαϊκής Ένωσης μπορούν να κάνουν κάτι τέτοιο. Μέχρι στιγμής οι ιεροί κανόνες παραβιάστηκαν κατάφωρα από το πρόγραμμα αγοράς κρατικών ομολόγων και τη χαλάρωση των περιορισμών στην κρατική ενίσχυση της βιομηχανίας. Παρ’ όλα αυτά, η άρνηση χωρών της Βόρειας Ευρώπης, όπως η Γερμανία και η Ολλανδία, να επιμεριστούν οι δημοσιονομικές επιβαρύνσεις, ίσως βάλει φρένο στη διάσωση της Ιταλίας –μιας χώρας υπερβολικά μεγάλης ώστε να συντριβεί όπως η Ελλάδα, αλλά ενδεχομένως υπέρ το δέον δαπανηρής για να διασωθεί. Όπως είπε τον Μάρτιο ο Ιταλός πρωθυπουργός Τζιουζέπε Κόντε: «Εάν η Ευρώπη δεν αρθεί στο ύψος αυτής της πρωτοφανούς πρόκλησης, ολόκληρο το ευρωπαϊκό οικοδόμημα κινδυνεύει να χάσει τον λόγο ύπαρξής του στα μάτια των πολιτών μας». Ο Σέρβος πρόεδρος Αλεξάνταρ Βούτσιτς υπήρξε πιο ωμός και περισσότερο πραγματιστής: «Δεν υπάρχει ευρωπαϊκή αλληλεγγύη, […] πρόκειται για παραμύθι. Η μόνη χώρα που μπορεί να μας παράσχει βοήθεια σε αυτή την κομβική στιγμή είναι η Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας. Οι υπόλοιποι μας υποχρέωσαν».
Η θεμελιώδης ατέλεια της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι ότι αδυνατεί να ανταποκριθεί στις προστατευτικές λειτουργίες ενός κράτους. Η διάλυση της ευρωζώνης έχει προφητευτεί τόσες πολλές φορές που ενδεχομένως μοιάζει αδιανόητη. Ωστόσο λόγω των πιέσεων που δέχονται σήμερα, η αποσάθρωση των ευρωπαϊκών θεσμών είναι πιθανή. Η ελεύθερη μετακίνηση έχει ήδη διακοπεί. Ο πρόσφατος εκβιασμός της Ευρωπαϊκής Ένωσης από τον Τούρκο πρόεδρο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν που απειλεί να επιτρέψει στους μετανάστες να περάσουν τα σύνορά του, καθώς και οι πρόσφατες εξελίξεις στη συριακή περιοχή της Ιντλίμπ ενδεχομένως να έχουν ως αποτέλεσμα τη μετακίνηση εκατοντάδων χιλιάδων, ακόμη και εκατομμυρίων, προσφύγων στην Ευρώπη. (Είναι δύσκολο να αντιληφθούμε τι νόημα μπορεί να έχει η κοινωνική αποστασιοποίηση στoυς τεράστιους, ασφυκτικά γεμάτους και ανθυγιεινούς προσφυγικούς καταυλισμούς.) Άλλη μία μεταναστευτική κρίση σε συνδυασμό με την πίεση στο δυσλειτουργικό ευρώ θα μπορούσε να αποβεί μοιραία.
Εάν η Ευρωπαϊκή Ένωση επιβιώσει, ενδεχομένως θα θυμίζει την Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία των ύστερων χρόνων, ένα φάντασμα που εξακολουθεί να υπάρχει επί γενεές γενεών, ενώ η εξουσία ασκείται αλλού. Τα εθνικά κράτη ήδη λαμβάνουν ζωτικά αναγκαίες αποφάσεις. Από τότε που ο κεντρώος πολιτικός χώρος δεν είναι πλέον κυρίαρχη δύναμη, και με την πλειονότητα της αριστεράς αφοσιωμένης στο αποτυχημένο ευρωπαϊκό σχέδιο, πολλές κυβερνήσεις θα τελούν υπό τον έλεγχο της ακροδεξιάς.
Η Ρωσία θα αυξήσει την επιρροή της στην Ευρωπαϊκή Ένωση. O Πούτιν ήταν αυτός που διαδραμάτισε τον πιο καίριο ρόλο στη σύγκρουση με τους Σαουδάραβες, η οποία πυροδότησε την κατακόρυφη πτώση της τιμής του πετρελαίου τον Μάρτιο του 2020. Ενώ για τους Σαουδάραβες η δημοσιονομικά βιώσιμη τιμή –η αναγκαία τιμή για να χρηματοδοτήσουν τις δημόσιες υπηρεσίες και να διατηρήσουν τη φερεγγυότητα του κράτους– ανέρχεται σε περίπου ογδόντα δολάρια το βαρέλι, για τη Ρωσία ενδεχομένως είναι λιγότερο από τα μισά. Την ίδια στιγμή ο Πούτιν εδραιώνει τη θέση της Ρωσίας ως ενεργειακής δύναμης. Οι αγωγοί ανοικτής θαλάσσης Nord Stream που περνούν μέσα από τη Βαλτική εξασφαλίζουν επαρκείς ποσότητες φυσικού αερίου στην Ευρώπη. Για τον ίδιο λόγο επιβάλλουν την εξάρτηση της Ευρώπης από τη Ρωσία και επιτρέπουν στην τελευταία να χρησιμοποιεί την ενέργεια ως πολιτικό όπλο. Με την Ευρώπη βαλκανοποιημένη, η Ρωσία επίσης φαίνεται να επεκτείνει τη σφαίρα επιρροής της. Όπως η Κίνα, σταδιακά αντικαθιστά την παραπαίουσα Ευρωπαϊκή Ένωση, στέλνοντας γιατρούς και εξοπλισμό στην Ιταλία.
[…] Αυτό που αποσυντίθεται με γοργούς ρυθμούς δεν είναι μόνο η υπερπαγκοσμιοποίηση των τελευταίων δεκαετιών, αλλά και η παγκόσμια τάξη που εγκαθιδρύθηκε μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Διαταράσσοντας μια πλασματική ισορροπία, ο ιός επέσπευσε μια διαδικασία διάλυσης που βρισκόταν σε εξέλιξη για πολλά χρόνια.
Στο κεφαλαιώδες Λαοί και επιδημίες ο ιστορικός του πανεπιστημίου του Σικάγο Γουίλιαμ Χ. ΜακΝιλ έγραψε:
Είναι πάντοτε πιθανό ένας μέχρι σήμερα άγνωστος παρασιτικός οργανισμός να ξεφύγει από τη συνηθισμένη οικοθέση του και να προσβάλει τους πυκνούς πληθυσμούς, που πλέον αποτελούν χαρακτηριστικό γνώρισμα του πλανήτη, επιφέροντας νέα και ενδεχομένως ολέθρια αποτελέσματα[3].
Δεν είναι ακόμη γνωστό με ποιον τρόπο ο Covid-19 δραπέτευσε από την οικοθέση του, παρ’ όλο που υπάρχουν υποψίες πως οι κρεαταγορές της Γουχάν, στις οποίες πωλούνται άγρια ζώα, ενδεχομένως να έπαιξαν κάποιο ρόλο. Το 1976, όταν πρωτοεκδόθηκε το βιβλίο του ΜακΝιλ, η καταστροφή των βιοτόπων των εξωτικών ειδών σε καμία περίπτωση δεν είχε φτάσει στα επίπεδα που είναι σήμερα. Η ανάπτυξη της παγκοσμιοποίησης αύξησε τον κίνδυνο της εξάπλωσης μεταδοτικών ασθενειών. Η επιδημία ισπανικής γρίπης των ετών 1918-1919 απέκτησε διαστάσεις πανδημίας σε έναν κόσμο στον οποίο δεν υπήρχαν μαζικές αερομεταφορές. Σχολιάζοντας το πώς οι πανδημίες κατανοήθηκαν από τους ιστορικούς, ο ΜακΝιλ παρατήρησε: «Για αυτούς και για άλλους συγγραφείς, οι περιστασιακές ολέθριες εξάρσεις λοιμωδών νοσημάτων παρέμεναν αιφνίδιες και απρόβλεπτες εξαιρέσεις στον κανόνα και ήταν αδύνατον να εξηγηθούν ιστορικά»[4]. Πολλές μεταγενέστερες μελέτες κατέληξαν σε παρόμοια συμπεράσματα.
Συνεχίζει ωστόσο να επικρατεί η άποψη πως οι πανδημίες είναι περισσότερο παραφωνίες παρά αναπόσπαστο μέρος της ιστορίας. Πίσω από αυτό υποκρύπτεται η πεποίθηση πως οι άνθρωποι δεν αποτελούν πλέον τμήμα του φυσικού κόσμου και μπορούν να δημιουργήσουν ένα αυτόνομο οικοσύστημα, διαχωρισμένο από την υπόλοιπη βιόσφαιρα. Ο Covid-19 τούς λέει ότι δεν μπορούν. Μόνο μέσω της επιστήμης μπορούμε να προστατευτούμε από την παρούσα επιδημία. Τα μαζικά τεστ αντισωμάτων καθώς κι ένα εμβόλιο θα διαδραματίσουν καταλυτικό ρόλο. Παρ’ όλα αυτά, ο τρόπος ζωής μας θα πρέπει να υποστεί μόνιμες αλλαγές, αν θέλουμε να είμαστε λιγότερο ευάλωτοι στο μέλλον.
Η φύση της καθημερινής ζωής έχει ήδη αλλάξει. Μια αίσθηση ευθραυστότητας πλανάται παντού. Δεν είναι μόνο η κοινωνία που αισθάνεται αστάθεια. Το ίδιο συμβαίνει με τη θέση του ανθρώπου στον κόσμο. Εικόνες που έκαναν τον γύρο της υφηλίου αποκαλύπτουν ποικιλοτρόπως την ανθρώπινη απουσία. Αγριογούρουνα τριγυρίζουν στις πόλεις της βόρειας Ιταλίας, ενώ στο Λοπ Μπουρί της Ταϋλάνδης αγέλες πιθήκων που πλέον δεν ταΐζονται από τους τουρίστες μαλώνουν στους δρόμους. Μια μη ανθρώπινη ομορφιά, καθώς κι ένας άγριος αγώνας για επιβίωση εμφανίστηκαν στις πόλεις που έχουν αδειάσει εξαιτίας του ιού.
Όπως ορισμένοι σχολιαστές έχουν επισημάνει, ένα μετααποκαλυπτικό μέλλον του είδους που προβάλλεται στη λογοτεχνία του Τζ. Γκ. Μπάλαρντ έχει γίνει η σημερινή μας πραγματικότητα. Έχει σημασία ωστόσο να καταλάβουμε τι αποκαλύπτει αυτή η «αποκάλυψη». Για τον Μπάλαρντ, οι ανθρώπινες κοινωνίες ήταν θεατρικά σκηνικά πoυ μπορούσαν ανά πάσα στιγμή να καταρρεύσουν. Κανόνες που φαίνονταν άρρηκτα συνδεδεμένοι με την ανθρώπινη φύση εξαφανίζονταν όταν εγκατέλειπες το θέατρο. Οι πιο εφιαλτικές εμπειρίες που ο Μπάλαρντ είχε ως παιδί στη Σαγκάη, τη δεκαετία του 1940, δεν συνέβησαν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης, όπου πολλοί κρατούμενοι στις μεταξύ τους σχέσεις φέρονταν με σταθερότητα και ευγένεια. Πολυμήχανο και ριψοκίνδυνο αγόρι καθώς ήταν, ο Μπάλαρντ έβρισκε τη διαμονή του εκεί σε μεγάλο βαθμό διασκεδαστική. Μου είπε πως έγινε μάρτυρας των χειρότερων περιστατικών αδίστακτου εγωισμού και άσκοπης βίας όταν το στρατόπεδο βρισκόταν υπό διάλυση, τη στιγμή που ο πόλεμος έφτανε στο τέλος του.
Αυτό που έμαθε ήταν πως δεν επρόκειτο για γεγονότα που σηματοδοτούσαν το τέλος του κόσμου. Ό,τι συνήθως περιγράφεται ως αποκάλυψη είναι η φυσιολογική πορεία της ιστορίας. Πολλοί μένουν με ανεξίτηλα τραύματα. Το ανθρώπινο ζώο όμως είναι πολύ δυνατό και πολύ ευέλικτο ώστε αυτές οι αναστατώσεις να το καταβάλουν. Η ζωή συνεχίζεται, έστω και διαφορετικά απ’ ό,τι πριν. Όσοι διατείνονται ότι η παρούσα στιγμή θυμίζει τη μυθοπλασία του Μπάλαρντ, δεν έχουν αντιληφθεί με ποιον τρόπο τα ανθρώπινα όντα προσαρμόζονται ή βρίσκουν ολοκλήρωση στις ακραίες καταστάσεις που απεικονίζει.
Η τεχνολογία θα μας βοηθήσει να προσαρμοστούμε στις σημερινές ακραίες συνθήκες που βιώνουμε. Η φυσική κινητικότητα μπορεί να περιοριστεί με τη μεταφορά πολλών από τις δραστηριότητές μας στον κυβερνοχώρο. Γραφεία, σχολεία, πανεπιστήμια, γενικά ιατρεία και άλλα εργασιακά κέντρα πιθανόν να υποστούν μόνιμες αλλαγές. Οι εικονικές κοινότητες που δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια της πανδημίας έδωσαν τη δυνατότητα στους ανθρώπους να γνωρίσουν ο ένας τον άλλον σε μεγαλύτερο βαθμό απ’ ό,τι πριν.
Θα υπάρξουν πανηγυρισμοί μόλις η πανδημία αρχίσει να υποχωρεί, ωστόσο δεν είναι σαφές πότε θα παρέλθει η απειλή της μόλυνσης. Πολλοί άνθρωποι ίσως μεταναστεύσουν σε διαδικτυακά περιβάλλοντα όπως εκείνο της Δεύτερης ζωής, ενός εικονικού κόσμου στον οποίο οι άνθρωποι συναντιούνται, συναλλάσσονται και αλληλεπιδρούν με σώματα και κόσμους της επιλογής τους. Άλλες προσαρμογές στη ζωή των ανθρώπων ενδεχομένως θα προκαλέσουν αμηχανία στους ηθικολόγους. Η ηλεκτρονική πορνογραφία πιθανόν να παρουσιάσει αλματώδη αύξηση και πολλές απ’ τις διαδικτυακές γνωριμίες ίσως θα περιλαμβάνουν ερωτικές σχέσεις που δεν θα καταλήγουν ποτέ σε σωματική συνεύρεση. Η τεχνολογία επαυξημένης πραγματικότητας ίσως χρησιμοποιηθεί προκειμένου να προσομοιώσει τις σαρκικές επαφές, και το εικονικό σεξ ενδέχεται να κανονικοποιηθεί. Το εάν η εξέλιξη αυτή θα κάνει τη ζωή καλύτερη ίσως δεν έχει και τόσο σημασία. Ο κυβερνοχώρος στηρίζεται σε μια υποδομή η οποία μπορεί να υποστεί βλάβη ή να διαλυθεί ολοσχερώς εξαιτίας ενός πολέμου ή μιας φυσικής καταστροφής. Το διαδίκτυο μας επιτρέπει να αποφύγουμε την απομόνωση με την οποία ήταν συνυφασμένες οι επιδημίες κατά το παρελθόν. Αδυνατεί ωστόσο να προσφέρει τη δυνατότητα στα ανθρώπινα όντα να απαλλαγούν απ’ τη θνητή τους σάρκα ή να αποφύγει τα ευτράπελα της προόδου.
❧
Ο ιός μάς λέει όχι μόνο ότι η πρόοδος είναι αναστρέψιμη –ένα γεγονός το οποίο και οι προοδευτικοί ακόμη δείχνουν να έχουν αντιληφθεί–, αλλά ότι μπορεί να γίνει αυτοκαταστροφική. Για να χρησιμοποιήσουμε το πλέον προφανές παράδειγμα, η παγκοσμιοποίηση δημιούργησε μερικά οφέλη μείζονος σημασίας –εκατομμύρια άνθρωποι απαλλάχθηκαν από τη φτώχεια. Το επίτευγμα αυτό διατρέχει σοβαρό κίνδυνο. Η παγκοσμιοποίηση προκάλεσε την απο-παγκοσμιοποίηση που τώρα βρίσκεται σε εξέλιξη.
Όσο η προοπτική του εσαεί βελτιούμενου βιοτικού επιπέδου εξαφανίζεται, άλλες πηγές εξουσίας και νομιμότητας επανεμφανίζονται. Είτε είναι φιλελεύθερος είτε σοσιαλιστικός, ο προοδευτικός νους απεχθάνεται την εθνική ταυτότητα με παράφορη σφοδρότητα. Υπάρχουν πάμπολλα ιστορικά παραδείγματα που αποδεικνύουν με ποιους τρόπους μπορεί κανείς να την κακομεταχειριστεί. Ωστόσο το εθνικό κράτος γίνεται σταδιακά η ισχυρότερη δύναμη που κατευθύνει τη μεγάλης κλίμακας δράση. Η αντιμετώπιση του ιού απαιτεί συλλογική προσπάθεια, η οποία δεν πρόκειται να κινητοποιηθεί για χάρη της παγκόσμιας ανθρωπότητας.
O αλτρουισμός σε κάθε περίπτωση έχει τα όριά του. Θα υπάρξουν παραδείγματα πρωτοφανούς ανιδιοτέλειας προτού τα χειρότερα της κρίσης περάσουν. Στη Βρετανία πάνω από μισό εκατομμύριο εθελοντές δήλωσαν συμμετοχή προκειμένου να παράσχουν βοήθεια στο Εθνικό Σύστημα Υγείας. Θα ήταν παρ’ όλα αυτά ασύνετο να βασιζόμαστε αποκλειστικά στην ανθρώπινη συμπόνια προκειμένου να ξεπεράσουμε το πρόβλημα. Η καλοσύνη απέναντι στους ξένους είναι τόσο πολύτιμη που πρέπει να προσφέρεται με μέτρο.
Εδώ είναι που έρχεται το προστατευτικό κράτος. Το βρετανικό κράτος στον πυρήνα του υπήρξε ανέκαθεν χομπσιανό. Η ειρήνη και η ισχυρή κυβέρνηση ήταν πάντα οι βασικές του προτεραιότητες. Την ίδια στιγμή αυτό το χομπσιανό κράτος βασίζεται κατά κύριο λόγο στη συναίνεση, ιδίως σε καιρούς εθνικής έκτακτης ανάγκης. Η προστασία από τον κίνδυνο έχει υποσκελίσει την απελευθέρωση από την κρατική παρέμβαση.
Μένει να απαντηθεί πόση από την ελευθερία τους θα θελήσουν να ανακτήσουν οι άνθρωποι όταν η πανδημία αρχίσει να αποκλιμακώνεται. Ελάχιστο ενδιαφέρον δείχνουν για την καταναγκαστική αλληλεγγύη του σοσιαλισμού, αλλά ίσως αποδέχονταν ευχαρίστως ένα καθεστώς βιοεπιτήρησης με αντάλλαγμα την καλύτερη προστασία της υγείας τους. Η έξοδος από το τούνελ θα απαιτήσει περισσότερη και όχι λιγότερη κρατική παρέμβαση, η οποία μάλιστα θα είναι άκρως εφευρετική. Οι κυβερνήσεις θα πρέπει να βάλουν τα δυνατά τους ώστε να διασφαλίσουν την πρόοδο της επιστημονικής έρευνας και της τεχνολογικής καινοτομίας. Παρ’ όλο που το κράτος δεν θα αυξηθεί παντού, η επιρροή του θα είναι διάχυτη και, με τα πρότυπα του παλιού κόσμου, περισσότερο παρεμβατική. Η μεταφιλελεύθερη διακυβέρνηση θα είναι ο κανόνας στο εγγύς μέλλον.
Μόνο αν παραδεχθούμε τις αδυναμίες των φιλελεύθερων κοινωνιών θα μπορέσουμε να διαφυλάξουμε τις πιο ουσιαστικές αξίες τους. Μαζί με τη δικαιοσύνη, σε αυτές περιλαμβάνεται και η ατομική ελευθερία, η οποία, πέρα από την αυτόνομη αξία που έχει, λειτουργεί ως αναγκαίος έλεγχος της κυβέρνησης. Εκείνοι ωστόσο που θεωρούν πως η προσωπική αυτονομία αποτελεί την πιο βαθιά ανθρώπινη ανάγκη, φαίνεται πως δεν γνωρίζουν τίποτε από ψυχολογία, και όχι μόνο απ’ τη δική τους. Σχεδόν για οποιονδήποτε, η ασφάλεια και το ανήκειν είναι εξίσου σημαντικά, αν όχι σημαντικότερα. Ο φιλελευθερισμός, στην πραγματικότητα, υπήρξε συστηματική άρνηση αυτού του γεγονότος.
Ένα από τα πλεονεκτήματα της καραντίνας είναι ότι μπορούμε να τη χρησιμοποιήσουμε για να σκεφτούμε καθαρά. Έχουμε καθήκον να απαλλάξουμε τον νου μας από τη σύγχυση και να σκεφτούμε πώς θα ζήσουμε σ’ έναν κόσμο που έχει αλλάξει. Όσοι από εμάς δεν υπηρετούμε στην πρώτη γραμμή, θα έπρεπε να αρκεστούμε σε αυτό για όσο διάστημα διαρκέσει η πανδημία.
⸙⸙⸙
[«Why this crisis is a turning point in history», περ. New Statesman, 3 Απριλίου 2020.
Ηλεκτρονική δημοσίευση: NewStatement
[1] Τζον Στιούαρτ Μιλ, Για τη στάσιμη κατάσταση, μτφρ.-επιμ. Θανάσης Κουραβέλος, Η-Εκδόσεις Πολιτειακό, Αθήνα 2017.
[2] Ό.π., σ. 8.
[3] William H. McNeil, Λαοί και επιδημίες, προλ. σημ. Κωνσταντίνα Ε. Μπότσιου, μτφρ. Γιάννης Βογιατζής, Παπαδόπουλος, Αθήνα 2021, σ. 263.
[4] William H. McNeil, Λαοί και επιδημίες, ό.π., σ. 26.
