Κοιτάζω έναν πίνακα που με εξοργίζει. Γιατί; Γιατί αισθάνομαι πως προσβάλλει κάτι θεμελιωδώς αναπόσπαστο της ύπαρξής μου (π.χ. τη θρησκεία μου, την ηθική μου, την αισθητική μου), κάτι που πιστεύω ότι έχω κάθε δικαίωμα να προστατεύσω. Διαβάζω ένα βιβλίο που θεωρώ πως όχι μόνο παραβιάζει τις βασικές μου αξίες, αυτές που θεωρώ πως οφείλουν να είναι πάγκοινες και πανανθρώπινες, αλλά και πως προσηλυτίζει ή και εξεγείρει τους αναγνώστες του σε ενέργειες που πιθανόν να απειλούν την ασφάλειά μου, την οποία επίσης έχω κάθε δικαίωμα να προστατεύσω. Ποια είναι αυτή η «Τέχνη» που επικαλείται ο δημιουργός τους, στο όνομα της οποίας δικαιούται να υπεισέρχεται στα δικά μου απαράβατα; Πού σταματούν τα δικαιώματά του κι αρχίζουν τα δικά μου;
Όσα κι αν ειπωθούν γι’ αυτό θέμα δεν θα είναι ποτέ αρκετά – ούτε αδιάφορα. Γιατί οι δυο αυτές λέξεις, «Ελευθερία» και «Τέχνη», έπιασαν δεμένες πλάι-πλάι το νήμα της ανθρωπότητας από την απαρχή του, το ακολούθησαν μέσα από μονοπάτια θριάμβων και ήττας, βίας και ανακωχής, σκότους και φωτός, και θα το ακολουθούν μέχρι το (όποιο) τέλος της.
Η ελευθερία του δημιουργού και η παράξενη λέξη «Τέχνη»
Για την προστασία μιας κοινωνίας απέναντι σε καλλιτεχνικά έργα που μπορεί να προσβάλλουν, να εξεγείρουν, να απειλούν κ.λπ., υπάρχουν κατ’ αρχήν οι βασικοί νόμοι που απαγορεύουν οτιδήποτε υποκινεί σε βία ή συκοφαντεί ή προσβάλλει την τιμή και την υπόληψη κάποιου πολίτη της – με τη βασανιστική κι αναγκαία διαδικασία ερμηνείας και εξέτασης των λεπτομερειών, κατά περίπτωση. Κι έπειτα, υπάρχει η ελευθερία του καθενός μας να δει ή να μη δει τον πίνακα, την ταινία, το έργο, το δρώμενο· να διαβάσει το βιβλίο ή να το κλείσει και να το πετάξει στα σκουπίδια· να φύγει από την γκαλερί ή το μουσείο και να πάει για καφέ. Δεν υποχρεώνει κανένας κανέναν. Όμως για την ανάγκη ανεμπόδιστης ελευθερίας έκφρασης κάθε δημιουργού που γράφει, ζωγραφίζει, σμιλεύει, κινηματογραφεί, εκφράζεται καλλιτεχνικά με τρόπο που μπορεί να ενοχλεί, τα επιχειρήματα γίνονται πιο ασαφή. Ανάγκη; Ποια ακριβώς είναι αυτή η ανάγκη, τι ακριβώς καλύπτει και προστατεύει;
Είναι αυτή η παράξενη λέξη «Τέχνη». Όταν σκοντάφτουμε πάνω της (και σκοντάφτουμε καθημερινά), τι ακριβώς εννοούμε; Πώς θα συνεννοηθούμε, πώς θα αποδεχθούμε και θα συμφωνήσουμε για τον ορισμό και τη σημασία της; Πείτε μου παρακαλώ, θα μπορούσε να ρωτήσει κάποιος, ποιος αποφάσισε τι είναι Τέχνη και ότι η Τέχνη είναι κάτι ιερό; Κάτι που, αν και συχνά όχι απ’ όλους κατανοητό, πρέπει να θεωρείται απ’ όλους σεβαστό; Γιατί βαφτίζουμε «Τέχνη» οτιδήποτε κατέβει του καθενός να «δημιουργήσει»; Και ποιος δικαιούται να μας επιβάλλει αυτήν την απόφαση; Οι «ειδικοί»; Ναι, αλλά ούτε για το ποιοι είναι αυτοί θα συμφωνήσουμε: είναι κάποιοι που αφιέρωσαν όλη τους τη ζωή στη μελέτη μιας ανθρώπινης δημιουργικής φλέβας που διαπερνά τους αιώνες, κάποιοι με το χάρισμα να οσμίζονται, μπροστά σε ένα έργο, ακόμα και ένα αόρατο μέλλον που ο δημιουργός του είδε πριν από όλους εμάς· είναι όμως ίσως, επίσης, και κάποιοι έμποροι με στόχο την επένδυση και το κέρδος, και κάποιοι απλώς ναρκισσευόμενοι καλλιτέχνες; Η εξαιρετική ημερίδα της Εθνικής Πινακοθήκης της 6ης Μαΐου 2025 για την «Ελευθερία της Τέχνης» έδωσε νομίζω πολύτιμες απαντήσεις, αλλά τα ερωτήματα δεν θα πάψουν ποτέ· δεν θα πάψουν, γιατί αυτή ακριβώς είναι η φύση του ερωτήματος: Γιατί πρέπει να προστατεύουμε ό,τι κι αν αποκαλείται Τέχνη; Ποιο είναι το πραγματικό διακύβευμα;
Μια βαθύτερη ελευθερία
Η ελευθερία στην τέχνη, η ελευθερία της τέχνης, δεν είναι ένα κλειστό κύκλωμα. Δεν είναι κάτι που αφορά μόνο τους δημιουργούς και το έργο τους – όσο σημαντικό και πολύτιμο αν είναι αυτό. Η ελευθερία της τέχνης είναι το όστρακο μέσα στο οποίο περικλείεται ένα μαργαριτάρι ακόμα πιο σημαντικό, ακόμα πιο πολύτιμο: η ελευθερία της σκέψης. Όλων μας.
Όπου και όταν η τέχνη εκφράζεται ελεύθερα, όσο ανατρεπτική, προκλητική, βλάσφημη κι αν είναι, οι ιδέες γεννιούνται. Και πολλαπλασιάζονται, και απλώνονται. Οι ορίζοντές μας επεκτείνονται πέρα από τα όρια που εμείς οι ίδιοι τους βάζουμε, και η θέα γίνεται, για όλους μας, πλατύτερη: μπορεί άσχημη, απροσδόκητη, μπορεί ανησυχητική ή και τρομακτική, αλλά τελικά πάντα συναρπαστική. Η ανθρώπινη περιπέτεια δεν θα μπορεί να συνεχίζεται παρά μόνο παράλληλα με την ελευθερία στην τέχνη, γιατί η αληθινή τέχνη (να ένας ορισμός στον οποίο μπορούμε να συμφωνήσουμε όλοι) την καθρεφτίζει. Στα καλύτερα και στα χειρότερά της. Στα καθαρά ή θολά, φουρτουνιασμένα ή γαλήνια νερά της Τέχνης βλέπουμε, αν σκύψουμε, τους εαυτούς μας: το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον της ανθρώπινης περιπέτειάς μας, τα ανύπαρκτα όριά της, τα αδιανόητα κι ανεξερεύνητα τοπία της, τους μικρούς σκοτεινούς κι αναλλοίωτους πυρήνες της. Βλέπουμε τα διαρκή και διαρκώς εναλλασσόμενα αινίγματα της ύπαρξής μας, που η Τέχνη πάντα θα αποζητά να ερευνά, και θα μπορεί να το κάνει μόνο με το να είναι ελεύθερη να ενοχλεί· να ρωτά, να αμφισβητεί, να ψάχνει, να λαθεύει, να τολμά. Να μας πονά, να μας εξοργίζει, να μας τραβά έξω από τις ζώνες ασφάλειάς μας, εκεί όπου όλα είναι αβέβαια, αχαρτογράφητα.
Ελευθερία της Τέχνης σημαίνει ελευθερία της σκέψης. Που ποτέ δεν είναι εύκολη, βολική, αυτονόητη. Γι’ αυτό, μένω και κοιτάζω τον πίνακα που με σκανδαλίζει, διαβάζω μέχρι το τέλος το βιβλίο που με αναστατώνει, θυμώνω, αγανακτώ, και κάπου βαθιά μέσα μου ακούω το γουργούρισμα της περιπέτειας που συνεχίζεται.
