Με αφορμή την έκθεση «Why Look at Animals?
Δικαιοσύνη για τη μη ανθρώπινη ζωή» στο ΕΜΣΤ
Η έκθεση του ΕΜΣΤ «Why Look at Animals? Δικαιοσύνη για τη μη ανθρώπινη ζωή», εμπνευσμένη από το κείμενο του John Berger (1980), καταδεικνύει πώς τα ζώα, που κάποτε ήταν βαθιά ενταγμένα στη ζωή του ανθρώπου, έχουν απομακρυνθεί, αντικειμενοποιηθεί και εμπορευματοποιηθεί όλο και περισσότερο. Αυτή η μεταβολή δεν αποτελεί απλώς ιστορική διαπίστωση, αλλά προκαλεί ουσιαστικά ερωτήματα για το ήθος της σύγχρονης κοινωνίας.
Η ηθική ως πολιτική πράξη
Το πώς φερόμαστε στα υπόλοιπα έμβια όντα, η διαγωγή μας με άλλους λόγους, στοιχειοθετεί το ήθος μας. Για την αρχαία φιλοσοφία η ηθική στοχεύει στην ευτυχία. Από τον Χριστιανισμό και έπειτα γίνεται αναφορά και στην ταπεινοφροσύνη. Η σχέση με τον εαυτό μας ως υποκείμενο, ως πολίτης εντός κοινωνικής δομής και ως είδος ακόμη, μεσολαβείται εγγενώς από τη σχέση μας με τον Άλλο, με τα άλλα άτομα, τις άλλες κοινωνίες και τα άλλα είδη.
Σχεδιάζοντας την πραγματικότητα εντός της οποίας επιθυμεί ο σύγχρονος άνθρωπος να ζει, χαράσσοντας πολιτική – όταν αυτή αφορά την ίδια την επιβίωση του ανθρώπινου είδους – γίνεται λόγος πλέον περί ηθικής. Μια τέτοια πολιτική δε δύναται να στοιχειοθετείται με όρους αρχόντων και αρχομένων.
Η ηθική δεν μπορεί να υφίσταται μέσα σε ένα πολιτικό κενό. Αν και είναι σημαντικό να οικοδομείται στο προσωπικό επίπεδο της συμπάθειας, κρίνεται εξίσου σημαντικό να υιοθετείται μια ευρύτερη οπτική η οποία θα ενσωματώνει την ατομική πρωτοβουλία στο πλαίσιο της πολιτικής ανάλυσης. Δεν μπορούμε, με άλλους λόγους, να αντιμετωπίσουμε την ηθική για τα ζώα με απολιτική σκοπιά. Ο τρόπος με τον οποίο βλέπουμε τα ζώα διαμορφώνεται μέσα από συσχετισμό δυνάμεων και αποτελεί συνάμα καθρέφτη αξιακού κώδικα.
Ο κόσμος της βίας: Από την Ιστορία στο σήμερα
Η έκθεση μέσα από φωτογραφίες, αρχειακό υλικό, βίντεο, εγκαταστάσεις ποικίλων μορφών και τεχνοτροπιών εξετάζει τα αλληλένδετα φαινόμενα της αποικιοκρατίας, της εκβιομηχάνισης και της τεχνολογικής «προόδου» που οδήγησαν στην πρώτη μεγάλης κλίμακας καταστροφή βιότοπων και στη βίαιη εκμετάλλευση ζώων. Αυτή η ιστορική διαδρομή αποκαλύπτει τις ρίζες της σημερινής κατάστασης, η οποία μοιάζει δυστοπική.
Όταν γίνεται λόγος περί κακομεταχείρισης, ας σκεφτούμε κλουβιά με κουνέλια και πουλερικά, αλεπούδες και βιζόν, ποντίκια και πιθήκους, σκύλους και γάτες, όντα τα οποία ζουν φυλακισμένα είτε για να παραγάγουν κρέας είτε για να τεμαχιστούν είτε για να χρησιμοποιηθούν ως υλικό για πειράματα. Άλλα πάλι, άγρια ζώα αναγκάζονται υπό τον φόβο του μαστίγιου, από την πείνα, να υπακούν απλά και μόνο για να αποτελέσουν θέαμα. Εγκαταλελειμμένα, άρρωστα, θλιμμένα ζώα συντροφιάς στους δρόμους εκλιπαρούν για λίγη προσοχή.
Η εικόνα που κυριαρχεί, είναι μία εικόνα βίας. Εικόνα κακομεταχείρισης, μία δίχως όρια εκμετάλλευση των άλλων έμβιων όντων. Εικόνα περιφρόνησης, χρησιμοθηρικής αντίληψης της ζωής τους, του πόνου τους.
Η αναζήτηση των αιτιών
Είναι όμως ο άνθρωπος στην πραγματικότητα τόσο αδιάφορος ή έχει απωλέσει τον στοιχειώδη οίκτο, τη στοιχειώδη συμπόνια απέναντι στον πόνο των άλλων έμβιων όντων; Είναι ανήθικος; Και αν ναι, αυτό σημαίνει πως απλώς δεν αντιλαμβάνεται την ευθύνη των πράξεων του;
Δε θα ήταν δυνατό να υποστηρίξουμε με απολυτότητα πως ζούμε σε μία κοινωνία η οποία καθολικώς εχθρεύεται τα ζώα. Ίσως είναι πιο ταιριαστό να αναφερθούμε σε μία κοινωνική αδράνεια, έναν κοινωνικό ψυχισμό με στεγανά απέναντι στον πόνο. Ο σύγχρονος άνθρωπος ανδρώνεται σε κοινωνίες που πείθουν με την πολιτική τους αρχιτεκτονική πως η εκμετάλλευση των ζώων συνιστά φυσιολογική, αναγκαία και κάπως ανώδυνη συνθήκη.
Η σχέση μας με τα ζώα είναι καθρέφτης εντός του οποίου αντικρίζουμε αυτό που είμαστε, αυτό που έχουμε γίνει μέσα στα χρόνια. Η σχέση μας με τα ζώα, όμως, δεν είναι τίποτε άλλο από μία εικόνα της σχέσης με τον εαυτό μας. Η κακομεταχείρισή τους αποτελεί συχνά προοίμιο της βίας απέναντι σε ό,τι κρίνουμε ως αδύναμο – ανά ιστορική περίοδο ή κοινωνική συνθήκη.
Τότε ἔδεσε τὴ μία ἄκρη τοῦ σκοινιοῦ στὸ λαιμὸ τοῦ ζώου καὶ, ἀφοῦ μάζεψε μία μεγάλη πέτρα, τὴν ἔδεσε στὴν ἄλλη ἄκρη. Κατόπιν, πῆρε τὴ σκύλα στὴν ἀγκαλιά του καὶ τὴ φίλησε παράφορα, σὰν κάποιον ποὺ ἀποχωριζόμαστε. Τὴν κρατοῦσε σφιχτὰ στὸ στῆθος του, τὴν κούναγε πέρα δῶθε, κι ἐκείνη ἀφηνόταν στὰ χάδια του γρυλίζοντας ἀπὸ εὐχαρίστηση. Δέκα φορὲς ἔκανε νὰ τὴ ρίξει στὸ νερὸ καὶ κάθε φορὰ λιγοψυχοῦσε. Ἀλλὰ ξαφνικὰ πῆρε τὴν ἀπόφαση καὶ τὴν πέταξε μὲ ὅλη του τὴ δύναμη ὅσο πιὸ μακριὰ μποροῦσε. Ἡ σκύλα ἐπέπλευσε γιὰ λίγο ἔτσι ποὺ χτυπιόταν, πασχίζοντας νὰ κολυμπήσει ὅπως ὅταν τῆς ἔκαναν μπάνιο. Ὅμως ἡ πέτρα τὴν τραβοῦσε στὸ βυθό. Ἔριξε ἕνα βλέμμα ἀγωνίας καὶ τὸ κεφάλι της χάθηκε πρῶτο, ἐνῶ τὰ πίσω της πόδια ἐξεῖχαν ἀπὸ τὸ νερὸ καὶ κουνιόντουσαν ἀκόμα. Ἔπειτα μερικὲς φυσαλίδες φάνηκαν στὴν ἐπιφάνεια τοῦ νεροῦ. Ὁ Φρανσουὰ νόμιζε πὼς ἔβλεπε τὴ σκύλα του νὰ συστρέφεται μέσα στὸν βοῦρκο τοῦ ποταμοῦ. (…) Τὴν εἶχε πνίξει πρὸς τὰ τέλη τοῦ Ἀπρίλη. (…) Ἕνα πρωὶ ποὺ ἔκανε πολλὴ ζέστη, βγῆκε ὁ Φρανσουὰ γιὰ νὰ πάει νὰ κολυμπήσει στὸν Σηκουάνα. Τὴ στιγμὴ ποὺ ἔμπαινε στὸ νερό, μία ἀναγουλιαστικὴ μυρουδιὰ τὸν ἔκανε νὰ κοιτάξει τριγύρω του καὶ ἀνακάλυψε στὶς καλαμιὲς ἕνα ψοφίμι, τὸ σῶμα ἑνὸς σκυλιοῦ σὲ σήψη.(…) Ἦταν ἡ σκύλα του. (…) Ὁ Φρανσουὰ στεκόταν μὲ τὸ νερὸ ἴσαμε μὲ τὰ γόνατα, ἀποσβολωμένος, συντετριμμένος ὅπως μπροστὰ σ’ ἕνα θαῦμα, μπροστὰ σ’ ἕνα ἐκδικητικὸ φάντασμα. (…) Ἀπὸ τότε δὲν τόλμησε ποτέ του νὰ ξαναγγίξει σκυλί.
Γκυ Ντὲ Μωπασάν,[1] Ἱστορία ἑνὸς σκύλου
Όταν ο άνθρωπος αδιαφορεί για την τύχη των άλλων έμβιων όντων – των ζώων, είναι σαν να επιδεικνύει αδιαφορία απέναντι στην ίδια την ευαισθησία, απέναντι σε όντα που μπορούν να βιώνουν πόνο, φόβο, χαρά, ευχαρίστηση. Η έκθεση επισημαίνει ότι πρόσφατες διεπιστημονικές μελέτες έχουν δείξει ότι η πλειοψηφία των μη-ανθρώπινων ζώων διαθέτουν νοημοσύνη και ενσυναίσθηση και μπορούν να αισθανθούν χαρά, πόνο, θλίψη και φόβο.
Από τον ειδισμό στον αντιειδισμό
Οι κοινωνίες μας μπορούν να χαρακτηριστούν ειδιστικές.[2] Εντός τους, αρκετοί είναι εκείνοι οι οποίοι αντικρύζουν κατάματα τις ποικίλες μορφές βασανισμού και έχουν το θάρρος – ο καθένας στο μέτρο των δυνατοτήτων του – να συνδράμουν στη βελτίωση των συνθηκών ζωής των ζώων.
Απάντηση στον ειδισμό αποτελεί ο αντιειδισμός[3] με την επιδίωξη της ίσης αντιμετώπισης των συμφερόντων του ανθρώπινου είδους και του μη ανθρώπινου. Μια άδικη κοινωνία είναι η κοινωνία η οποία στηρίζεται στον ειδισμό σε μία θέαση – αξίωμα το οποίο απαντά στη θέση πως οι άνθρωποι κρίνουν ότι η ζωή των ζώων δεν έχει αξία αυτή καθαυτή και ότι υπάρχουν είτε για να είναι χρήσιμα στον άνθρωπο – εκμεταλλεύσιμα – είτε γιατί αποτελούν ευχάριστη συντροφιά σε αυτόν. Ένας τέτοιος ανθρωποκεντρισμός δεν τεκμηριώνεται ούτε από τον Καρτέσιο και τη θεωρία του περί ζώων-μηχανών.[4]
Η φιλοσοφική θεμελίωση της δικαιοσύνης
Η ηθική υπεράσπιση των ζώων στηρίζεται σε μία επιχειρηματολογία που τη δεκαετία του 1970 έθεσε την αισθητότητα[5] ως κύριο κριτήριο της ηθικής του δικαίου.
Η εκμετάλλευση των ζώων προτάσσει ένα ζήτημα δικαιοσύνης διότι προϋποθέτει ότι τα συμφέροντά τους εξαρτώνται από αυτά των ανθρώπων. Αντίθετα, η δικαιοσύνη απέναντι στα ζώα προϋποθέτει πως λαμβάνονται υπόψη τα συμφέροντα τόσο των ανθρώπων όσο και των ζώων. Δεν μπορεί να υπάρξει δικαιοσύνη απέναντι στα ζώα αν οι άνθρωποι δεν το αποφασίσουν και δεν απαρνηθούν μία δικαιοσύνη που βασίζεται σε ειδιστικού τύπου κριτήρια και επιχειρήματα. Η σχέση του ανθρώπου με το ζώο είναι μία a priori σχέση, η οποία δεν υπάγεται στη διαμεσολάβηση της ομιλίας, η επικοινωνία στηρίζεται στην κατανόηση των προθέσεων και των συναισθημάτων.
Η δικαιοσύνη απέναντι στα ζώα είναι επιλογή, όπως και η αγάπη προς αυτά, μια αγάπη με θαυμασμό και συμπόνια. Ο αγώνας για τη βελτίωση της θέσης των ζώων και της αποκατάστασης των αδικιών εις βάρους τους απαιτεί θάρρος, αφοσιωμένη νομική εργασία, ενότητα, επιστημονική έρευνα, προσπάθεια εκ μέρους του Τύπου, της τέχνης και φυσικά της παιδείας.
Προς μια νέα πολιτική κοινότητα-Η ανθρώπινη ευθύνη- Το όραμα της αρμονικής συνύπαρξης
Μόνο ο άνθρωπος μπορεί να αισθανθεί υπεύθυνος για όλα τα έμβια όντα και να νιώσει πως ανήκει σε μία πολιτική κοινότητα μαζί τους. Η δικαιοσύνη λοιπόν δεν αναγνωρίζει ότι όλα τα μέλη μιας κοινότητας είναι πολίτες, αναγνωρίζει μια δημοκρατική κοινωνία εντός της οποίας συμφιλιώνονται τα δικαιώματα των ανθρώπων με αυτά των ζώων.
Τα ζώα δεν είναι συμπολίτες, δεν αισθάνονται πολιτικά όντα και ούτε ανήκουν στην πολιτική κοινότητα. Η αισθητότητά τους όμως περιλαμβάνει τη βούληση περί ανάπτυξης και ζωής, τον φόβο, την αντίσταση απέναντι σε επιβαλλόμενες συνθήκες, την έκφραση ευχαρίστησης ακόμη. Διαθέτουν βιωματική, συναισθηματική, υπαρξιακή αξία η οποία είναι εγγενής. Η «αλλότητά» τους, η ετερότητα σε σχέση με το ανθρώπινο είδος δε συνιστά στοιχείο κατωτερότητας.
Σήμερα το ζητούμενο της φιλοσοφικής συγγραφής είναι η ανάδειξη του γεγονότος ότι η σχέση μας με τα ζώα αποκαλύπτει πολλά για τον εαυτό μας, γι’ αυτό που γίναμε, για το φέρεσθαι του ανθρώπινου είδους. Ο σκεπτικισμός πλέον έγκειται στη σύλληψη πως η «απελευθέρωσή» τους θα είναι και δική μας.
Η έκθεση καταλήγει σε μία διασταύρωση της ποιητικής, του οικοφεμινισμού, του ανιμισμού, του παιχνιδιού, της δημιουργικότητας και του χιούμορ, με τα ζώα να διεκδικούν την χαμένη αξιοπρέπειά τους. Ο επισκέπτης καλείται να φανταστεί έναν μελλοντικό κόσμο με πιο αρμονική διαειδική συνύπαρξη και συνεργασία.
Το ζήτημα των ζώων επιβάλλεται σήμερα ως κύριο κοινωνικό και πολιτικό θέμα απέναντι στο σύνολο των αδιεξόδων στα οποία μας οδηγεί ο σύγχρονος τρόπος ζωής. Ο αγώνας για την υπεράσπιση των ζώων είναι ένας αγώνας απέναντι στη βία, απέναντι σε ό,τι κρίνεται ως αδύναμο σε μία εποχή άκρατου ατομισμού, απέναντι στην έλλειψη σεβασμού για την ίδια τη ζωή.
Ανιμαλισμός: Η πρακτική του αγώνα
Πώς μπορεί να υπερασπιστεί σήμερα κάποιος τα ζώα; Ποια η δύναμή του ως άτομο; Ο τρόπος ζωής του καθενός, η συλλογική του δράση, είναι οι συνιστώσες εκείνες οι οποίες αποτυπώνουν μια τέτοια προσπάθεια. Με μια λέξη καλείται «ανιμαλισμός».[6]
Η έκθεση «Γιατί να κοιτάμε τα ζώα;» – η οποία στάθηκε και αφορμή για το συγκεκριμένο κείμενο – με κάποιον τρόπο φέρει ανιμαλιστική προσέγγιση. Η συνειδητοποίηση πως η εκμετάλλευση ενός αισθανόμενου όντος – ενός ζώου – θέτει προβλήματα ηθικής και δε νομιμοποιείται, είναι έκδηλη.
Ένα σημείο στο οποίο φαίνεται να συγκλίνει περισσότερο η κοινή γνώμη με τους υπέρμαχους του αντιειδισμού και του ανιμαλισμού φαίνεται πως είναι το ζήτημα της ευζωίας,[7] είναι αυτό του σεβασμού της αξιοπρέπειας του ζώου, το πηγαίο ενδιαφέρον απέναντι στη «βουβή φωνή» τους, και η κατανόηση πως καταπατάται το φυσικό δικαίωμα κάθε αισθανόμενου όντος – η ελευθερία του.
Η παιδεία ως δρόμος προς τη δικαιοσύνη
Μια κοινωνία δίκαιη απέναντι στα ζώα είναι μία κοινωνία που θέτει το ζήτημα στην πολιτική της ατζέντα και επενδύει σε αυτό. Η παιδεία αποτελεί το σημείο αναφοράς προς μία τέτοια κατεύθυνση. Τα παιδιά από μικρή ηλικία και οι έφηβοι εν συνεχεία θα πρέπει να αναπτύσσουν την ευαισθησία που θα τους υπαγορεύει τον σεβασμό των άλλων έμβιων όντων και τη συμπόνια.
Μια οργανωμένη εκπαιδευτική προσπάθεια θα έχει τόσο βραχυπρόθεσμα όσο και μακροπρόθεσμα αποτελέσματα. Οι νέοι θα έχουν αντιληφθεί πως η υπεράσπιση του δικαίου των ζώων συνιστά απόδειξη προόδου της ανθρωπότητας. Η μέριμνα προς αυτά αποτελεί μια μορφή αντίστασης στη βία του αλόγιστου ανθρωποκεντρισμού.
Προς μια οικολογική δικαιοσύνη
Ο σεβασμός για τα έμβια, όταν εκπορεύεται από μία σύγχρονη φιλοσοφική θέαση που αναγνωρίζει τη δίκαιη συνύπαρξη όλων, ανοίγει τον δρόμο για μια νέα κοινωνία. Τα ζώα δεν είναι διακριτά από εμάς αλλά αναπόσπαστο μέρος της βιόσφαιρας και των οικοσυστημάτων μας, όπως τονίζει η έκθεση του ΕΜΣΤ.
Ίσως οι κοινωνίες μας να βρίσκονται μακριά από μια πλειοψηφία αντιειδιστικών απόψεων, τείνουν όμως να ευαισθητοποιούνται συμπεριλαμβάνοντας τα συμφέροντα των ζώων στην οργανωτική τους ατζέντα. Μια σοβαρή ενασχόληση με την κλιματική δικαιοσύνη, τη βιοποικιλότητα και την προστασία του περιβάλλοντος, όπως υπογραμμίζει η έκθεση, δεν μπορεί να μη συμπεριλαμβάνει τη μη ανθρώπινη ζωή ως αναπόσπαστο μέρος της συζήτησης.
Μοιάζει θεμιτό να προωθούμε μια πολιτική που θα έχει τα υπόλοιπα έμβια όντα σε υπόληψη, γιατί μόνο έτσι μπορούμε να ζήσουμε. Οφείλουμε να δείχνουμε σεβασμό στα θεμελιώδη δικαιώματα των ζώων αντιλαμβανόμενοι παράλληλα τη δικαιωματική ετερότητα ειδών δικαιωμάτων και υποχρεώσεων. Να οικοδομήσουμε ένα δίκτυο συμπόρευσης και συνύπαρξης, θεμελιωμένο σε αρχές δικαιοσύνης και συμπόνιας.
⸙⸙⸙
Βιβλιογραφικές αναφορές
Berger, John, Γιατί να κοιτάμε τα ζώα, μτφρ. Χριστίνα Βασιλοπούλου, Κυαναυγή, Αθήνα 2019.
Cohen, Aylon A., Υποστηρίζουμε τα ζώα που σκοτώνουν τους καταπιεστές τους. Η πολιτική των εξεγερμένων ζώων, μτφρ. Γιώργος Καφφέζας, Κυαναυγή, Αθήνα 2017.
Donaldson S., Kymlicka W., Ζωόπολις: μια πολιτική θεωρία για τα δικαιώματα των ζώων, μτφρ. Γρηγόρης Μολύβας, Πόλις, Αθήνα 2021.
Horta, Oscar, Τι είναι σπισισμός;, Γιώργος Καφέζας, Κυαναυγή, Αθήνα 2019.
Καραγεωργάκης, Σταύρος, Ζώα. Στα πλοκάμια της ανθρώπινης ηθικής, Ευτοπία, Αθήνα 2019.
Καραγεωργάκης, Σταύρος (επ.), Ζώα και ηθική, Αντιγόνη, Θεσσαλονίκη 2012.
Κουντάκη, Δήμητρα, Ζώα και ηθική. Μια μη ανθρωποκεντρική προσέγγιση, Σμίλη, Αθήνα 2019.
Martinetti, P., Η ψυχή των ζώων, μτφρ. Π. Τσιαμούρας, Κυαναυγή, Αθήνα 2019.
Mill, John Stuart, Ωφελιµισµός, µτφρ. Φιλήµων Παιονίδης, Πόλις, Αθήνα 2002.
Μωπασάν Γκυ Ντε, Επίλεκτα διηγήματα, μτφρ. Φοίβος Ι. Πιομπίνος, Ίκαρος, Αθήνα 2016.
Nussbaum, Martha C., Δικαιοσύνη για τα ζώα: Η συλλογική μας ευθύνη, μτφρ. Αθανάσιος Αναγνωστόπουλος, Νεφέλη Κατσαφούρου, Κάτοπτρο, Αθήνα 2023.
Pelluchon, Corine. Το μανιφέστο των ζώων: η πολιτικοποίηση της υπεράσπισης των ζώων, μτφρ: Θαλής Σταθόπουλος, Μελάνι, Αθήνα 2017.
Pelluchon, Corine. Ηθική της υπόληψης, μτφρ. Γιώργος Φαράκλας, Πόλις, Αθήνα 2019.
Πρωτοπαπαδάκης, Ευάγγελος Δ., Οικολογική Ηθική, Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 2005.
Protopapadakis, Evangelos D. (επ.), Animal Ethics: Past and Present Perspectives, Logos Verlag, Berlin 2012.
Singer, P., Η απελευθέρωση των ζώων, μτφρ. Σ. Καραγεωργάκης, Αντιγόνη, Θεσσαλονίκη 2010.
Singer, P., Regan, T., Gruen, L., Donovan, J. Ζώα και Ηθική. (Σ. Καραγεωργάκης, επιμ.), Αντιγόνη, Αθήνα 2012.
[1]Ο Γκυ ντε Μωπασάν, Γάλλος συγγραφέας (1850-1893), μέσα από τα διηγήματά του δείχνει οίκτο για τα κακομεταχειρισμένα ζώα και στα περισσότερα στηρίζεται σε αληθινά γεγονότα. Η Ιστορία ενός σκύλου αποτελεί ένα τέτοιο διήγημα.
[2] Ειδισμός (speciesism), η διάκριση η οποία βασίζεται στο είδος και αγνοεί τα συμφέροντα των μη ανθρώπινων ειδών τα οποία χρησιμοποιούνται ως μέσο για την εξυπηρέτηση των σκοπών του ανθρώπου. Ο όρος χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά από τον R. Ryder το 1970 προκειμένου να περιγραφεί η υποτίμηση των «άλλων» ζώων από τον άνθρωπο, η οποία μπορεί να εκφραστεί όχι μόνο ως διάκριση αλλά και ως καταπίεση ή αδικία. Ο P. Singer, ο οποίος και τον καθιέρωσε, στο βιβλίο του Η απελευθέρωση των ζώων με τον συγκεκριμένο όρο στηλιτεύει τη ρατσιστική συμπεριφορά των ανθρώπων απέναντι στα άλλα είδη.
[3] Πρόκειται για όρο ο οποίος γεννήθηκε ως αντίθεση στον ειδισμό. Δε συνεπάγεται ισότητα στη μεταχείριση ή ισότητα ανάμεσα στα είδη και δεν προϋποθέτει την εξομοίωση ανθρώπου και ζώου. Εστιάζει στην ίση αντιμετώπιση των συμφερόντων τόσο των ανθρώπων όσο και των άλλων έμβιων όντων. Αποτελεί θεμελιώδη σκέψη των P. Singer και T. Regan και προϋποθέτει την αναγνώριση των ζώων ως αισθανόμενων όντων τα οποία δικαιούνται ηθική αντιμετώπιση.
[4] Ο Descartes εκπροσωπεί τη φιλοσοφική έκφραση της επιστημονικής αντίληψης που χαρακτηρίζεται ως μηχανιστική θεώρηση. Το θεμελιώδες στοιχείο αυτής της προσέγγισης έγκειται στην πεποίθηση ότι το σύμπαν λειτουργεί ως ένας πολύπλοκος μηχανισμός, αποτελούμενος από παθητικά στοιχεία που διέπονται από φυσικούς νόμους, χωρίς να εξαρτώνται από την παρουσία συνειδητών οντοτήτων. Σύμφωνα με αυτή την οπτική, δεν αντιμετωπίζεται μόνο το ανθρώπινο σώμα ως μηχανισμός, αλλά και το σύνολο της φύσης υπόκειται στην ίδια μηχανιστική ερμηνεία.
[5] Η ευαισθησία των όντων, αλλιώς «αισθητότητα» κατά τον Τζ. Μπένθαμ, ορίζεται ως η δυνατότητα ενός όντος να βιώνει υποκειμενικά τον πόνο ή την ευχαρίστηση. Κάθε αισθανόμενο ον είναι ένα ξεχωριστό – εξατομικευμένο ον, το οποίο έχει δικά του χαρακτηριστικά εναρμονισμένα με τις ανάγκες επιβίωσης του είδους του.
[6]Ανιμαλισμός καλείται το φιλοσοφικό, κοινωνικό, πολιτιστικό και πολιτικό κίνημα, το οποίο χαρακτηρίζεται από δραστηριοποίηση ατόμων σε ατομικό ή/και συλλογικό επίπεδο με στόχο την υπεράσπιση των συμφερόντων των ζώων.
[7] Αξίζει να αναφερθούν οι πέντε θεμελιώδεις ελευθερίες που ορίζουν την ευζωία των ζώων (1992, FAWC Farm Animal Welfare Council): Έλλειψη πείνας, δίψας και ακατάλληλης διατροφής, ύπαρξη άνετου καταλύματος, απουσία ασθενειών και τραυμάτων, απουσία φόβου και αγωνίας, δυνατότητα έκφρασης των ιδιαίτερων συμπεριφορών του κάθε είδους.
